Osmanlı Devleti’nin İran Politikası (16. ve 17. Yüzyıl)

Kılıç, R. (2008).Osmanlı Devleti’nin İran politikası (16. ve 17. Yüzyıllar). Türk Dış Politikası Osmanlı Dönemi, C. I-II, Editör: Mustafa BIYIKLI, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, C. I, ss. 75-116,

Prof.Dr Remzi Kılıç
Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi

16. ve 17. yüzyıllar Osmanlı Devletinin Dünya siyasetinde oldukça etkin olduğu bir dönemdir. 16. yüzyıl başlarında Yavuz Sultan Selimin başarılı fetihleri, Osmanlıların hâkimiyet ve nüfuz sahasını doğuya ve güneye doğru genişletmiştir. Özellikle, İran ve Mısır seferleri sonucu birçok ülkenin yönetim ve idaresi Osmanlılara geçmiştir. Yavuz Sultan Selim devri (1512-1520) gibi, Kanuni Sultan Süleyman devri (1520-1566) de Osmanlı Devleti için ihtişamlı bir dönem olmuştur. Osmanlı Devletinin güçlü olduğu 16. yüzyılın hemen başlarında İranda Safevî Devletinin (1501) kuruluşunu görmekteyiz.
İranda Şah İsmail (1501-1524) ile ortaya çıkan Safevîler, kısa zamanda Osmanlıların hâkimiyet ve nüfuz sahası olan Doğu Anadolu, Azerbaycan, Gürcistan, Şirvân, Bağdat ve Musul bölgelerinde hâkimiyet tesis etmeye yönelmiştir. Şah İsmail kendisini Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasanın siyâsî varisi sayıyordu. Şah İsmail üzerine Sultan Selim 1514de İran Seferine çıkarak, Onu Çaldıranda ağır bir yenilgiye uğratmıştır.
Kanuni de, Safevî Şah Tahmasb (1524-1576) ile aynı bölgeler için hâkimiyet ve nüfuz mücadelesi yapmıştır. Kanuni, İran üzerine üç büyük “Sefer-i Hümâyûn” düzenlemiş, fakat hiç birinde Şah Tahmasb ile karşılıklı meydan savaşı yapma imkanı bulamamıştır. Aradan geçen yarım yüzyıllık zaman Safevîlerin gelişmesi, yayılması ve güçlü bir devlet olarak ortaya çıkmalarına zemin hazırlamıştır. Nihayet Kanuni, Şah Tahmasb ile 1555 yılında Amasyada İlk Osmanlı-Safevî Siyâsî Antlaşmasını imzalamıştır.
Osmanlı-Safevî mücadelesi 16. ve 17. yüzyıllar, Türk tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. 14. ve 15. yüzyıllar boyunca Balkanları ve Doğu Avrupayı fethetmiş olan Osmanlı Devleti, bu dönemde Azerbaycanda ortaya çıkan birçok bakımdan Türk Devlet Geleneği üzere kurulmuş olan Safevî Devleti ile uzun süren savaş yılları yaşamak zorunda kalmışlardır.
Osmanlı-İran barış antlaşmaları uzun süren savaşlar sonucu zorunlu olarak varılan dostluk ve karşılıklı iyi niyet mektupları, siyâsî antlaşma belgeleri ile ortaya konulmuştur. Orta Avrupada, Akdenizde, Mısırda ve Anadoluda hâkim olan Osmanlı Devleti ile İranda hüküm sürmüş olan Safevî Devleti 16. ve 17. yüzyıllarda kıyasıya bir mücadele içinde olmuşlardır. Ancak gelişmeler ve belgeler, Osmanlıların Safevîlere karşı çoğu zaman güçlü ve üstün olduklarını ortaya koymaktadır. Köklü bir devlet geleneği olan Osmanlılar, 16. yüzyıl başlarında iki yüz yıllık büyük bir hanedanlık iken, henüz Safevîler tarih sahnesine yeni bir siyâsî teşekkül olarak çıkmaya çalışıyorlardı.
Burada, Osmanlı-Safevî münasebetlerinin başlangıcı ve Amasya Barış Antlaşması, diğer Osmanlı-Safevî dostluk ve barış antlaşmaları, öncesi ve sonrası gelişmeler, sebep sonuç ilişkileri kısaca belirtilmiştir. Osmanlı-Safevî devletleri arasında cereyan eden yaklaşık iki yüz yıllık dönem siyâsî, askerî münasebetler ve arada imzalanan barış antlaşmaları, Osmanlı arşiv belgeleri ve diğer Türkçe kaynaklardan ve tetkiklerden hazırlanmıştır. Araştırmamızda Osmanlı-İran siyâsî ve askerî münasebetleri, 1555 Amasya Barış Antlaşması, 1590 İstanbul Barış Antlaşması, 1612 Nasuh Paşa Barışı, 1618 Serav Barış Antlaşması ve 1639 Kasr-ı Şirin Barış Antlaşması konuları değerlendirilmiştir.
Şah İsmailden Şah Tahmasba Kadar Osmanlı-İran Arasındaki Gelişmeler:
Osmanlı Devleti, İranda Şah İsmail (1501-1524) ile ortaya çıkan Safevî Devletinin siyâsî varlığını ve hâkimiyetini tanımak istememiştir. Bunun Osmanlılar açısından bir takım sebepleri vardı. Öncelikle Safevîler, Erdebilde bulunan bir tarikat ocağıydı. Bunların siyâsî hâkimiyet ve devlet kurma çabaları, Doğu Anadoluda ve Orta Anadoluda Şiîliği yayma girişimleri, Osmanlı padişahlarının dikkatini İran üzerine çekmiştir.
Safevîyye tarikatı, Şeyh Safiyüddin İshakdan (1252-1334) adını alıyordu . Başlangıçta dinî bir tarikat iken 16. yüzyılın başında resmen bir siyasî teşekkül olarak ortaya çıkmıştır. Şah İsmailin dedesi Şeyh Cüneyd, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasanın kız kardeşi Hatice Begüm ile evlenmişti . Şeyh Cüneyd bu durumdan yararlanarak Akkoyunlu ülkesinde Uzun Hasanın himayesinde Şiîlik görüşünü propaganda yaparak hayli taraftar toplamıştı.
Şeyh Cüneyd (1447-1460) zamanında Safevîyye tarikatı tamamen siyâsî gayeler taşıyan bir teşekkül haline gelmişti. Şeyhliğe, şahlığı da ilave ederek siyâsî faaliyetlerini sürdüren Cüneyd, zamanla amcası Cafer ile arası açılınca Erdebili terk etmek zorunda kalmıştır. Başlangıçta Sünnî iken, daha sonra Şiîliği de benimseyen Cüneyd, Karakoyunlulardan Cihan Şah tarafından sınır dışı edilmiş ve Osmanlı ülkesine gelmiştir . Anadoluda oturmak için Sultan II. Murattan izin alamayan ve burada tutunamayacağını anlayan Şeyh Cüneyd, Akkoyunlu Uzun Hasanın yanına gitmiştir. Şeyh Cüneyd, Akkoyunlu Uzun Hasanın yanında, her geçen gün durumunu kuvvetlendiriyordu . Şeyh Cüneydin amacı, Anadolu üzerinde güçlü bir siyâsî hâkimiyet kurmuş olan Osmanlı Devleti topraklarının bir kısmını yönetimi altına almaktı.
Bu arada on iki bin silahlı müridi olan Şeyh Cüneyd, çok geçmeden Gürcü ve Çerkez memleketlerine akınlar yaparak, siyâsî maksadını ortaya koymuştur. Şeyh Cüneyd müstakil bir devlet kurmak istiyordu . Şirvân hükümdarı Halilullah, Şeyh Cüneydin ülkesinden geçmesine rıza göstermemiş, bunun sonucu olarak yapılan savaşta Şeyh Cüneyd öldürülmüştür (4 Mart 1460) . Bu hadiseden sonra Safevî müritleri, Uzun Hasanın kız kardeşinden doğan Şeyh Cüneydin oğlu Haydar etrafında toplanıp onu şeyh ilan etmişlerdir. Şeyh Haydar (1460-1488), Uzun Hasanın kızı Alemşah olarak da bilinen Halime Begüm ile evlenmişti. On iki dilimli Kızıl Tac giymeye, kızıl sarık sarmaya başlamış, müritlerine dahi giydirmiştir. Buna Haydarî Tac denilmiş ve bundan böyle İrandaki Safevî şahlarına tâbi olanlara Sünnîler tarafından Kızılbaş denilmiştir .
Şeyh Haydar zamanında yapılan propagandalar sonucu Anadoluda, Safevîyye tarikatının mensupları çoğalmış, bunlar hediyeler ile Erdebildeki şeyhlerini ziyarete başlamışlardı. Bu tarikatın başı Azerbaycan ülkesindeki Erdebilde, gövdesi ise Anadolu coğrafyasında bulunuyordu. Çok geçmeden Safevî Şeyhi Haydar, siyâsî emelleri için Şirvân hükümdarı Ferruh Yesar üzerine intikam almak düşüncesiyle yürümüş, başarılı olamayarak savaşta öldürülmüştür (9 Temmuz 1488). Oğulları Ali ve İsmail, Akkoyunlu hânedânından dayıları Sultan Yakup tarafından korunmuştur . Daha sonraları Ali ölmüş ve İsmail bir kısım müritleri ile toparlanma sürecine girmiştir.
Şeyh Haydarın oğlu İsmail, Uzun Hasanın kızı Halime Begümden (Alemşah) 1487 yılında doğmuştu . İzini kaybettirmek isteyen müritleri tarafından İsmail, 1493de Gilâna kaçırılmıştır. Altı yıldan fazla burada kalan İsmail, çoğu zaman Lahicân şehrinde saklanmıştı. Akkoyunlular arasında taht mücadelesi sürüp giderken, Osmanlılar tarafından yetiştirilmiş olan, Uzun Hasan oğlu Uğurlu Mehmed oğlu Göde Ahmed, Azerbaycana gelerek, Akkoyunlu Sultan Rüstemi mağlup edip 1497de Akkoyunlu tahtına oturmuştu . Azerbaycanda Akkoyunlu hânedânları arasında müthiş bir saltanat mücadelesi devam ederken, İsmail Gilândan ayrılıp, müritlerinin yanına Anadoluya yönelmiştir.
İsmail, Erdebilden Erzincana kadar müritlerinin büyük bir coşkusu ile gelmişti. Her taraftan gelen Türkmenler Şamlu, Ustacalu, Rumlu, Tekelü, Dulkadırlu, Karamanlu ve Varsaklara mensup idiler. 16.yüzyılda Tebrizde Safevî Devletini kuran ve devam ettiren Anadolu Türkmenleri bunlardır. Bu Türk zümrelerinin büyük çoğunluğu Orta Anadolu ve Güney Anadolu bölgelerinden idiler . Kızılbaş Türkmenler diyebileceğimiz bu Safevî müritleri, Erzincanda aynı zamanda şeyhleri de olan İsmaile, Şah İsmail diyerek 1501 yılında harekete geçmişlerdir. Şah İsmail, yedi bin silahlı askeri-müridi ile Safevî hükümdarı olarak önce Şirvân ülkesine saldırmış ve Ferruh Yesarı öldürerek burasını ele geçirmiştir . Artık Şah İsmail, kendini Akkoyunlu Devletinin bir varisi olarak gördüğü için bütün Azerbaycan ve Diyarbakır bölgelerini kendi ülkesi ilan etmiştir.
Şah İsmail, Akkoyunlu Elvend Mirzayı yenerek Azerbaycan ülkesini ele geçirerek (1501), Tebrize girip saltanat tacını giyerken, Elvend Mirzâ on beş bin kadar Türkmeni kayıp vererek Diyarbakıra çekilmişti. Şah İsmail, Tebrizde İran saltanat tahtına geçtikten sonra, kendi adına para bastırdı, tayinler yaptı, Şiîlik Mezhebini resmî Mezhep ilan etti, on iki imam adına hutbe okuttu ve resmen Safevî Devletini kurmuştu .
Şah İsmailin İranda Safevî Devletini geliştirmek ve siyâsî nüfuzunu artırmak istemesi, Doğusundaki Özbek hanlarını, Batısındaki Osmanlı Devletini ve Güneyde bulunan Memlukluları ciddi biçimde rahatsız etmiştir . Şah İsmail, kendisini peygamber nesline bağlamak, Anadoludaki Türkmen unsuru da yanına alarak asıl hâkimiyetini Anadoluda kurmak istemişti. Gayet sinsî bir propaganda faaliyeti ile gönderdiği daîler ve kendi adına çalışan halifeler vasıtasıyla adetâ Anadoluyu kendine hedef seçmişti. Bulunduğu Azerbaycan ve İran coğrafyasında tutunabilmek için Türkleri, Farsları, Arapları ve Moğolları kendi etrafında toparlayarak bütünleştirmek ve böylece büyük bir Safevî İmparatorluğu kurmak istemiştir .
1501 yılında, Şah İsmailin Erzincana geldiği sırada II. Bayezidin (1481-1512), Batıda Modon ve Koronun fethi ile meşgul olduğunu görüyoruz. Şah İsmail, nüfus bakımından beslendiği Anadoluya gönderdiği halifeleri vasıtasıyla burada yer yer isyanlara ve Türkmenlerin toplu halde İrana göç etmelerine sebep oluyordu. II. Bayezid bu faaliyetlere son vermek için Alevî Türkmenlerin İrana gitmelerini yasaklamış, bir kısmını da Rumeliye sürgün etmişti. Uç beylerine gereği yapılması buyurulan emirlerde, bundan böyle Sûfi adında hiçbir kimseyi sınırdan geçirmemeleri, yolları tutmaları bildirilmişti .
Erdebiloğlu Şah İsmail, akıllı ve zeki bir insandı. Durumun nezaketini kavramış ve II. Bayezide bağlılığını bildiren saygı dolu ifadeler ile Atalarının dostları için Acem diyârına geçiş izni istemiş ise de, ricası yerine getirilmemiştir. Safevî Devleti hükümdarı Şah İsmail, ortaya çıkışından itibaren dikkatleri üzerine çekmiş, Türkmenleri kendisine asker ve mürit ederek, Anadoluyu yurt etmek istiyordu. Bunun tezahürü olarak 1507 yılında, Şah İsmail, büyük bir ordu ile Doğu Anadoluyu geçerek Erzurum, Erzincan yolu ile Dulkadıroğlu Alauddevle Bozkurt Beyin üzerine yürümüştür . Anadoludaki Türkmen müritlerine güven vermek Şah İsmailin amaçları arasında gözükmektedir.
Güneydoğu Anadoluyu ele geçiren Şah İsmail, Şiîlik anlayışını yayılma siyâsetinin bir vasıtası olarak kullanmış ve Sünnî ahaliye karşı çok ağır muamelelerde bulunmuştur. Kendisine sadakatlerini arz etmelerine rağmen, Siirt ve Hısn-ı Keyfa emiri Melik Halil Eyyubî ile Cizre hâkimi Şah Ali Beyi diğer on iki bey ile birlikte yakalatarak hapsettirmiştir . Diyarbakırı ülkesine ilhak eden Şah İsmail (1508-1509), Irak-ı Arapa girip, Bağdat’ta İmam Musa Kâzımın kabri üzerine bir kubbe inşâ ettirmiş ve İmam-ı Azâm Ebu Hanifenin kabrini yakarak, Bağdat halkının büyük bir kısmı ile bazı âlimleri öldürtmüştür . Şah İsmail Bağdatı 1508de savaş olmadan teslim almıştır.
Şah İsmail, 1510 yılında bir fırsatını bularak, Özbeklerin hükümdarı Muhammed Şeybanî Hanı (1451-1510) çetin bir savaştan sonra mağlup ederek öldürmüştür. Şeybanî Han, Sünnî akideyi temsil ettiği için öldürülmüş, ülkesinin toprakları Şah İsmail tarafından kendi ülkesine katılmıştır. Türkistanın Buhara, Semerkant ve Hive gibi önemli şehirlerini de işgal etmiştir .
Böylece Safevî Devletinin sınırları Fırat nehrinden Ceyhun nehrine kadar uzanıyordu. Azerbaycan, Irak-ı Arap ve Irak-ı Acem (Bağdat ve Tebriz şehirleri ve bütün muhitleri), Fars Eyâleti, Doğuda Horasan ve Herat, Batıda ise, Osmanlılarla olan hudut Erzurum, Erzincan, Kemah, İranda kalmak üzere Sivasın Suşehri taraflarından başlıyor ve Karadeniz sahiline kadar ulaşıyordu .
Trabzon valisi Şehzâde Selim, İrandaki saltanat değişimini, Şah İsmailin karakter ve şahsiyetini, hatta Onun maksatlarını çok iyi tetkik etmişti . Şehzâde Selim, Anadoluda Akkoyunlulardan Safevîlere geçen Erzincan, Kemah, İspir, Gümüşhane ve Çemişgezek arasındaki toprakları ele geçirmişti . Bu durum Şah İsmaili ciddi bir şekilde rahatsız etmiştir. Bu arada 1511 yılında cereyan eden Şahkulu Vakâsı, Anadoluda yaklaşık olarak elli bin Türk insanının ölümüne sebep olmuştur. Şah İsmaile ve Safevîyye tarikatına bağlı olan Tekelü sipâhileri ve diğer Türkmenlerin bir kısmı bu hadiseden sonra İrana göç etmişlerdir .
Anadoluda çok büyük tahribata ve insan kaybına sebep olan, Şahkulu Baba Tekeli isyânı, Şiî itikatlı Şah İsmailin Osmanlı Devletini ele geçirmek için yaptığı büyük tahrik ve planın bir neticesiydi. Onun asıl amacı iç çekişmelerden ve kargaşadan yararlanarak Anadoludaki Osmanlı hâkimiyetine son vermek ve buraları İran topraklarına katmaktı . Osmanlılar açısından bu gelişmeler asla kabul edilemezdi.
Sultan Selim (1467-1520), çeşitli gelişmelerden sonra, babası II. Bayezidin yerine 24 Nisan 1512de Osmanlı Devleti tahtına oturmuştur. Selim, tahta geçtiği zaman Anadoluda bir takım Şiî hareketler, Safevî hükümdarı Şah İsmail tarafından desteklenmiştir. Osmanlı Devleti parçalanarak yıkılmak istenmişti. Bu hareketin bir an evvel bertaraf edilmesi Sultan Selimin en büyük meselesi olmuştur . İranda Safevî Şahı İsmail, Şiîliği devlet dini olarak ilan etmiş, Batı komşusu Osmanlı Devletine ve Doğudaki Özbeklere karşı yaptığı savaşları bir din savaşı gibi göstermiştir. Bu nedenle 16. yüzyılda Sünnîler ile Şiîler arasında Ortaçağ boyunca görülmeyen bir mücadele yaşanmıştır .
Sultan Selim, Şiî-Safevîleri ortadan kaldırmayı hedeflemiştir. Türk Milletinin ve Osmanlı Devletinin birinci meselesi olarak Şah İsmail meselesini görmüştür. Sultan Selim devletin bekâsı için teşhisi doğru koymuştur, diyenler olduğunu görmekteyiz. Daha önceleri bir Balkan-Avrupa ve Batı-Anadolu Devleti olan Osmanlılar, Selim ile birlikte ilk defa ciddi olarak dış siyasette bariz bir değişiklik yaparak, yönünü Doğuya ve Güneye çevirmişlerdir .
Bu değişikliğin sebebi İrandaki Safevî Devletinin Anadolunun Doğu ve Güneydoğu bölgesi için tehlikeli bir politika izleyerek, Anadoluyu istilâ etmeyi amaçlaması ve Osmanlı Devletini yıkmak istemesidir. Başta Anadolunun birlik ve bütünlüğünü korumayı düşünen Sultan Selim ise, Sünnî akideyi güçlendirerek, İslâm Dünyasının birliği siyasetini de gütmektedir. Böylece Safevî tehlikesini tamamen ortadan kaldırmak istiyordu .
Osmanlı Padişahı Selim ile Safevî Şahı İsmail, 1514 yılında yaptıkları Çaldıran savaşı öncesinde, devletlerinin yükselmesi, ülkelerinin genişlemesi arzusundaydı. Orta ve Doğu-Anadolu her iki hükümdarın nüfuz sahası olmuştur. Neticede Şah İsmail, tahrik ile Anadoluyu kesif bir Şiî propagandasına tabi tutmuş ve istilâyı düşünürken, Sultan Selimde ülkesini koruma, istilâyı önleme ve tehlikeyi uzaklaştırmak düşüncesiyle ulemânın da fetvalarıyla İran seferine karar vermiştir .
Şah İsmailin asıl amacı İran, Horasan ve bütün Türkistanı ve Doğu-Anadoludaki Alevî Türkmenleri birleştirip Caferî mezhebine, Şiîlik ve eski Türk akidesine dayanan büyük bir hükümet kurmak, Arapların, Türklük üzerindeki manevî baskısını ve diğer dört mezhebi ortadan kaldırmaktı. Sultan Selim ise, Ehl-i Sünnet ve bu mezhepler üzerinde kurulan şeriat yolunda bütün Müslümanları birleştirmek, onların başı ve peygamber vekili olmak için uğraşıyordu. İslâmiyeti Avrupaya yayarak, Roma İmparatorluğu ile Abbasi Halifeliğinin hükmettiği bütün ülkeleri idaresi altına almak istiyordu . Bunun için ilk önce Alevîlik ve Şiîliği temsil eden, ülkesini tehdit eden Safevî Devletinin ve Şah İsmailin ortadan kaldırılmasının gereğine inanıyordu.
Sultan Selimin 23 Nisan 1514 tarihli Kadıasker ve Nişancı Tâci-zâde Câfer Çelebi inşâsıyla, Şah İsmaile, Çaldıran Seferine çıkarken bir mektup yazdığını ve seferin sebeplerini açıkça ifade ettiğini görüyoruz. Çaldıran Zaferi, Anadolu üzerindeki Kızılbaş emellerine katî bir darbe indirdi. Fakat tahrikler asla sona ermedi . Bu tarihî savaştan önce Sultan Selim bütün önlemleri almıştır. Birçok Türk-Türkmen devlet başkanlarına, hanlarına mektuplar göndererek, İran üzerine yaptığı seferden haberdar etmiştir . Tarihin kesin neticeli meydan savaşlarından biri olan Çaldıran Zaferi, Osmanlıların başarısı ve Safevîlerin ağır mağlubiyeti ile sonuçlanmıştır.
Mısırın fethinden dolayı Şah İsmail, Sultan Selime bir tebriknâme göndererek Safevîlerin başkenti olan Tebriz, İranda kalmak ve Osmanlı lehine bir hudut tashihi yapılmak şartıyla barış istemiştir. Sultan Selim ise tamamen İranı zapt ederek Safevî hâkimiyetine ve Şiî mezhebine son vermek istediği için barış teklifini reddetmiş ve Safevî elçisi de önceki İran elçileri gibi Yedikuleye gönderilip hapsedilmiştir .
Sultan Selim, Anadolunun birliğini sağlamış, Osmanlı Devletinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu sınırlarını değişmeyecek şekilde genişletmiştir. Anadolu elden çıkmak üzere iken Anadoludaki Osmanlı topraklarını Çoruh boyunda Yusufeli, Fırat başında Erzurum, Aras başında Karayazı, Murat boyunda Hınıs ile Muş, Dicle boyunda Pervari, Zaho ve Musula varıncaya kadar genişletmiştir. Bu hattın Batısındaki İspir, Tercan, Kigı, Bingöl, Kulp, Bitlis, Hizan, Siirt, Cizre, Şırnak, Telafer ve Sincâr bölgeleri Osmanlı hudutları içerisine alınmıştır . Sultan Selim, Safevî istilâsından kurtarılan Anadolu topraklarını ilelebet Şiî tehlikesinden ve Fars kültüründen korumak istiyordu. İrana ikinci bir sefer yaparak Safevîleri ortadan kaldırmayı düşünen Sultan Selim İbrişim Yasağı olarak bilinen ipek ticareti için İrana boykot kararı almış, İrana silah satışını da yasaklamıştı .
Bu arada 1499dan 1514e kadar on beş yıldır zaferden zafere koşan Şah İsmail, Çaldıran hezimetinden sonra adetâ nâmaglup unvanını kaybetmiştir. Derin bir manevî çöküntü içerisinde, artık günlerini Erdebil ve Tebrizde yakın dostları ile içki içerek geçirmeye başlamıştı. Diğer yandan ise, Sultan Selimin İran üzerine yeni bir seferini önlemek için devamlı barış elçileri göndermekteydi . Neticede, Sultan Selim zamanında, Şiîlik bugünkü gibi sırf İranın içinde kalmaya mahkûm edilmiştir. Anadolu, Kızılbaş tehlikesinden korunmuş, Safevîlerin gücü iyice zayıflatılmış ve Şah İsmail sindirilmiştir .
22 Eylül 1520de Sultan Selimin vefat ettiğini ve 30 Eylül 1520de oğlu Sultan Süleymanın onuncu Osmanlı Padişahı olarak tahta oturduğunu görüyoruz. Sultan Süleyman, 1520de Osmanlı tahtına oturduğu zaman, Osmanlı Devleti, Türk tarihinin altın çağlarından birini yaşamaktaydı. Sultan Selimin İran ve Mısıra doğru iki büyük seferi sonucu Osmanlı ülkesi iki kat genişlemişti. Safevî Devleti öyle ağır bir darbe yemişti ki, hâlâ ondan kurtulamamış ve Memluklu Devleti artık yeryüzünde yoktu ve bütün toprakları Osmanlı hâkimiyetine girmişti. Osmanlı ülkeleri üç kıta üzerine uzanıyordu. Tuna Nehri ile Fırat Nehri ötesine kadar, Kırım ülkesinden Cezayire kadar uzanan saha Osmanlıların hâkimiyeti altında bulunuyordu .
Kanuni Sultan Süleymanın (1494-1566), babası Selimin Safevî Devletine ve Şah İsmaile karşı uyguladığı siyâseti tahta geçer geçmez takip ettirmediğini görüyoruz. Kanuni, Sultan Selimin Çaldıran Zaferi sonucu Tebrizden sürüp getirdiği altı yüz hânelik sürgünleri serbest bırakmıştır. İrana karşı uygulanan İbrişim Yasağı ipek ticareti boykot kararını kaldırmıştır. Babası Selim zamanında yasağa uymayıp, hapse atılan tüccarlar bırakılmış, el konulan malları iade edilmiştir . Sultan Selim devrinde İrana tüccarların, bakır, demir, altın ve gümüş madenleri ile ateşli silahlar götürmeleri ve satmaları yasak edilmişti . Bütün bu yasaklar Kanuni tarafından kaldırılmıştır.
Kanuni, Avrupa seferlerine başlamadan önce İranla dostluk kurmak istemiş, ileri bir adım daha atarak kendi tahta geçmiş olması nedeniyle, İran Şahı İsmaile bir mektup göndermiştir. Şah İsmail, henüz Sultan Süleymanın cülûsunu tebrik bile etmemişti. Kanuni mektubunda, Batılı kâfir kuvvetlerine karşı dostluk ve işbirliği teklif etmiştir. Bu durum Osmanlıların tutumunda Safevîlere karşı kesinlikle önemli bir değişiklik ve yumuşaklıktı. Safevîler, bu iyi niyetli girişimi ve anlayışlı tavrı değerlendirememişlerdir. Şah İsmail, Kanuninin bu iyi niyet hareketine aynı karşılığı gösterememiştir . Ancak, Kanuninin Macaristan ve Avusturya topraklarına fütûhata yöneldikçe, Safevîlerin Anadolu üzerine yönelik Şiiliği yayma faaliyetleri artacaktır.
Amasya Barış Antlaşması (1555), Osmanlı-İran Arasındaki Öncesi ve Sonrası Gelişmeler:
Şah İsmailin, 23 Mayıs 1524 tarihinde Azerbaycanda Sürhab havalisinde vefâtından sonra, oğlu Tahmasb Bahadır (1524-1576) Safevî tahtına cülûs etmiştir . Şah Tahmasb, 1524de on bir yaşında Safevî Devleti tahtına geçtiği zaman devletini naipler yönetmeye başlamıştı. Bazı Türk boylarının her biri İranın bir bölgesini dirlik halinde ellerinde tutuyorlardı. Ustacalular Azerbaycan, Irak-ı Acem ve Kirman bölgelerinde, Şamlular Horasan bölgesinde, Tekelüler Isfahân, Hemedân ve Tebriz taraflarında, Musullular Bağdat bölgesinde, Dulkadırlular Farsta, Rumlular Erranda, Karamanlular ve Kaçarlar, Gence ve Berdada, Afşarlar Kûh-ı Gilûya bölgelerinde hüküm sürmekteydiler .
Şah Tahmasbın Safevî tahtına geçtiği haberi, kendisine bir sefâretle bildirilmediği için buna çok kızan Kanuni, Tahmasbı tebrike lüzum görmemiştir. Hatta, Tahmasba hakaret ve tehdit dolu bir mektubu Koca Nişancı Celâl-zâde inşâsıyla 1525de yazdırıp göndermiştir . Mektupta, Şah Tahmasba cülûsunu bildirerek niçin arz-ı ubûdiyet etmediği sorulmuş, yakında İran Seferine çıkılacağı belirtilmiştir. İki genç hükümdarın savaş için bir defa daha karşı karşıya gelmeleri ve boy ölçüşme arzusu bildirilmiştir. Ayrıca, Sultan Selimin Şah İsmaile galibiyeti de hatırlatılmaktaydı .
Kanuni, Şah Tahmasba mektubunda Batı Türklüğü ile Doğu Türklüğü arasındaki Şiî-Safevî Devletinin varlığına asla müsaade etmeyeceğini belirtiyordu. Dünyanın iki zorlu kalesi olan Belgrat ve Rodosa düzenlediğim muzaffer seferler, yapacağım seferi geciktirdi. Şimdi kendini kolla dizginlerimi senin üzerine çevirdim. Kahramanların düşmanlarına önceden savaş ilan etmesi âdet olduğundan seni uyarıyorum Ataların gibi derviş elbiselerini giyin, başından tacını çıkar, inzivâya çekil, …aksi takdirde karınca gibi toprağın içine girsen veya kuş gibi uçup gitsen seni her yerde bulurum. Ecel gibi üzerine çöken bu fermana kulak ver ve olanlardan ders al… Er isen vaktine hazır olasın diyordu. Bu mektup Sultan Selimin Çaldıran savaşı öncesi, Şah İsmaile gönderdiği mektuplara üslûp bakımından çok benzemektedir.
Kanunide artık babası Selim gibi, Safevîlerin, Türk dünyasının birliğine, Anadolunun bütünlüğüne, Türk Milletinin Sünnî akidesine en zararlı ve ortadan kaldırılması gerekli bir unsur olduğuna tam olarak inanmış bir Türk hükümdarıydı. Oda Selim gibi, Kızılbaş-Safevî tehlikesini kökünden kaldırmak, Türk dünyasını Türkistan dahil, Osmanlı bayrağı altında birleştirmek ideali ile birlik-beraberlik düşüncesini açıkça ortaya koymaktaydı .
Şah Tahmasb, Kanuniye cevap yazmak yerine, Alman İmparatoru Şarlkene (1516-1556), Portekiz Kralı III. Joaoya (1521-1557), Macar Kralı II. Layoşa (1516-1526) müracaat ederek Osmanlı Devletine karşı birlikte hareket için ittifak yapılmasını teklif etmiştir . Bu gelişmeler, Osmanlı Devleti için İrana karşı sefer açılmasına belki en müsait ortamdı. Ancak Kanuni, Mohaç Seferi (1526) için Macaristan ve Avusturya topraklarına doğru askerini yola çıkarmış bulunuyordu. Böylece İran Seferi ertelenmek zorunda kalmıştır.
Kanuni devrinde Anadoluda Zünnunoğlu (1526), Veli Halife (Kızılbaş Halifesi), Kalenderoğlu (1527) isyanları ve Molla Kabız Meselesi (1527) gibi, Osmanlı Devletini bazen pek muhâtaralı vaziyetlere sokan Şiî eğilimli kütlelerin, muhtemelen Safevî tahrikiyle, ihtilâller yaptıklarını görüyoruz . Fakat bu isyanların hepsi bastırılmış ve etkisiz hale getirilmişlerdir. Öte yandan 1529da, Bağdat Hâkimi Zülfikâr Han, şehrin anahtarlarını İstanbula göndererek Kanuni adına Bağdatta hutbe okutup, para bastırmış ve burasının Osmanlı Devletine bağlı olduğunu ilân etmiştir . Bağdat Hâkimi Zülfikâr, Osmanlı Devletinden yardım gelinceye kadar Safevîlere karşı, şehri savunabileceğini de bildirmişti. Kanuni, bu çağrıya Viyana Seferinde (1529) olduğu için hemen yardım gönderememiştir.
Şah Tahmasb sakın olmaya ki ülkeler fetheden Cihân Padişahı, Bağdada mâlik olub o yoldan İran ve Turan zaptına ve teshirine sâlik olmaya diye, korkuya düşüp Haziran 1529da ordusuyla Bağdata gelerek, Zülfikâr Hanı şehit etmiştir . Bu olaydan sonra Kanuniye Bağdat halkına zamanında el uzatamadığı için Safevîler üzerine sefer yapması bir borç haline gelmiştir. Kanuninin Irakeyn Seferi (1533-1535) adlı tarihî sefere çıkış sebeplerinden biri de Bitlis Beylerbeyisi Şeref Hanın İrana ilticâsı ve Azerbaycan hâkimi Tekelü Ulama Hanın Osmanlı Devletine sığınması olayıdır .
Osmanlılar bu seferle, Safevîleri tamamen Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadoludan atmak, Basra Körfezi ve Hazar Denizi arasında tutunmak istiyorlardı. O zamanlar Kuzey Irak Osmanlıların, Orta ve Güney Irak ise Safevîlerin elinde bulunuyordu . Osmanlı Devleti ile Safevî Devleti arasındaki ilişkiler aslında, Çaldıran savaşından sonra hiç düzelmemiş, Şah İsmailin Anadoluya yaptığı propaganda sebebiyle bir türlü barış yapılamamıştı.
Kanuni, İran Seferine çıkmadan önce Safevîlere karşı, Semerkand Hanı Ebu Saidi, Buhara Hanı Ubeydullahı, Türkistan Hanı Abdullahı vb. bir kısım Türkistan muhiti hükümdarlarını birlikte harekete davet etmiştir . Şah Tahmasbda, Kanuninin bu girişimi karşısında boş durmamış, bir taraftan babası Şah İsmail gibi, Osmanlı ülkesine casusları vasıtasıyla Şiîlik propagandasını körüklüyordu, diğer taraftan Osmanlılar aleyhine Avrupadaki Almanya, Avusturya, Portekiz, Macaristan gibi devletler ve Papalık ile ittifaklar sağlamaya çalışıyordu .
Kanuninin Safevî Devletine karşı giriştiği, Irakeyn Seferi (1533-1535) 16. yüzyıl Türk siyasî ve askerî tarihinin çok önemli bir dönüm noktasıdır. Bu savaşın sebebi olarak, Şiî-Sünnî gerginliği, Bağdat ile Bitlis meselesi ve Ulama Hanın Osmanlı Devletine, Şeref Hanın Safevîlere ilticâsı olayları, pek çok kaynakta müttefiken yer almaktadır . Burada iki önemli gelişme daha görmekteyiz. Tahran yönüne doğru giden Şah Tahmasbın ve ordusunun takibi kararlaştırılmıştır. Bir de Tebriz Osmanlıların eline geçmiş olduğundan, Safevî başkenti Kazvine nakledilmiştir. Bu da kültür bakımından Türk olan Tebriz yerine artık Safevîler, Kazvinde İran-Fars kültürünün etkisinde kalacaklardır .
Osmanlılar yüz elli bin kişilik bir ordu ile aylarca İran topraklarında, Safevî Ordusunu arayarak savaşmak için birçok sıkıntılar çekmiştir. Babası Şah İsmail ve Safevî Ordusunun Çaldıran savaşında Sultan Selimden yediği ağır darbeyi hatırladıkça, Osmanlı Ordusuna karşı koyamayacağını anlayan Şah Tahmasb, elindeki güçlü ve inatçı Türkmen-süvari birliklerine rağmen, meydan savaşı vermeyerek, hep kaçmayı tercih etmiştir .
Böylece, Osmanlı Ordusunu yıpratmayı, yıldırmayı, adetâ geldiğine-geleceğine pişman ederek, eli boş tekrar Anadoluya dönmelerini temine çalışıyordu. Safevîler daha Doğu Anadoluda, Osmanlılar Avrupada seferde iken Erzincan, Erzurum, Ağrı başta olmak üzere birçok yerleri yakıp-yıkarak, onların yararlanabileceği ne varsa, hayvan, bitki ve diğer canlıları tahrip ederek, İran içlerine doğru çekilmişlerdi. Amaç hem kendi askeri birliklerini ölümden korumak, hem de Osmanlı askerini bıktırmak ve yıpratmaktı. Ayrıca Doğu halkının gözünü korkutmak ve Osmanlı yanlısı oldukları için onları cezalandırmaktı.
28 Kasım 1534de Veziriazâm İbrahim Paşa, herhangi bir direnişle karşılaşmaksızın Bağdata girmiş, Türk Beyleri ve Bağdat halkı ile birlikte şehri Kanuninin gelişi için hazırlamıştır. Bağdat Kalesinin bütün burçlarına Osmanlı-Türk bayrakları çekilmiştir. 29 Kasım 1534de Bağdatın anahtarları Sultan Süleymana verilmiştir. 30 Kasım 1534de eski Abbasî Halifelerinin merkezi olan Bağdat şehrine Osmanlı Padişahı Kanuni törenle girmiştir. Bağdatta Kanuniyi karşılayanlar arasında büyük Türk Şairi Fuzulîde vardır. Padişah kendisine iltifat ederek vakıflardan maaş bağlanmasını emretmiştir .
Bağdatta dört ay kadar kalan Kanuni, Hanefî Mezhebinin kurucusu Ebû Hanifenin kabrini ziyaret ederek çiniler ile süslü bir türbe ile camii yapılmasını emretmiştir. Daha sonra İmam Musa Kâzımın ve Abdulkâdir Geylânînin türbelerini ziyaret ederek kubbelerini ve diğer tâdilât ve onarımını yaptırarak hem Sünnîlerin hem de Şiîlerin gönüllerini kazanmıştır . Kanuni, dört ay kaldığı Bağdatta, bütün Irak-ı Arabı fethedip, araziyi tahrir ettirmiştir. Kûfe, Kerbelâ, Necef gibi yerleri, Ehl-i Beyitin makamlarını ziyaret ve tamirat ile Şiî halkın muhabbetini de kazanmıştır .
Kanuninin İrana yaptığı bu ilk sefer görünüşte gayesine ulaşmıştı. Bitlis ve Bingölden Erdebile kadar Azerbaycan ülkesi ve merkezi Tebriz şehri ile Bağdat ve havalisi fethedilmiş oluyordu. Fakat Kanuni, Bağdatta iken Şah Tahmasb, Kış mevsiminde yeniden Tebrizi ele geçirmişti . Bağdat Beylerbeyliğini teşekkül ettiren Kanuni bu eyalete İlk Osmanlı valisi olarak Ramazanoğlu Uzun Süleyman Paşayı getirmiştir. 31 Mart 1535te Bağdattan ayrılan Kanuni, Ulama Paşanın yardım isteklerine karşı Tebrize doğru hareket etmiştir .
Şah Tahmasbın gayesi, kuvvet ve teknik bakımdan kendilerinden çok güçlü olan Osmanlı kuvvetleriyle çarpışmamak ve yenilmemektir. Osmanlı Ordusunu Doğu Anadolu ve Azerbaycan içlerinde boş yere dolaştırarak, iyice yormak, morallerini bozmak, iaşe sıkıntısı ile müşkül bırakmak ve çaresizlik içinde dönüşe mecbur eylemektir . Bundan sonra ise hiç yıpranmayan, muhafaza eylediği taze kuvvetler ile kaybettiği yerleri kolayca ele geçirmektir.
Şah Tahmasbın Isfahandan Sultaniyeye gelmiş olduğu haberi üzere, Sultan Süleyman, Tebrizden hareket ederek, Şah ile kesin bir çarpışma yapmak üzere, 3 Ağustos 1535de Dergüzine kadar gelmiştir. Burada durumun vahametini anlayan Şah Tahmasb, kardeşinin de Kanuni ile birlikte olduğunu görünce, endişeye kapılarak, derhal bir elçilik heyeti göndermiştir. Ustacalu Han Türkmen başkanlığındaki elçilik heyeti kabul edilip dinlenmiş, ancak cevap verilmeden gönderilmiştir .
Dergüzin konağında gelen Safevî elçilerinin, Irakeyni iki devlet arasında taksim etmek, yani Irak-ı Acem İranda, Irak-ı Arap Türkiyede kalmak şartıyla barış teklif ettikleri rivayet edilir. Başka bir görüşe göre de her iki Irakı ve Doğu Anadoludaki Van havalisi tamamen Türkiyeye bırakılması şartıyla barış istenmiştir . Bu barış teklifi gayet samimiyetsiz görülmüştür. Şah Tahmasbın bütün amacı, Osmanlı Ordusunun Safevî ülkesini bir an evvel terk etmesidir. Hiç ezilmemiş ve yıpranmamış askeri süvari kıtaları ile nasıl olsa hemen barışı bozabilir, sözde verdiği yerleri Kanuninin İstanbula dönmesiyle derhal geri alabilirdi. Şahın kaypak ve ürkek tavrını anlayan Kanuni, savaş olmayınca çaresiz 20 Ağustos 1535de tekrar Tebrize dönmüştür . 27 Ağustos 1535de Tebrizden İstanbula dönmek üzere hareket etmiştir .
Irakeyn Seferi sonuçları bakımından Osmanlı Devletine birtakım olumlu gelişmeler sağlamıştır. Evvelâ Anadolunun birlik ve bütünlüğü temin edilmiş, devletin siyasî ve coğrafî nüfûzu artmıştır. Bağdat başta olmak üzere Irak-ı Arapta birçok şehir ve kasabalar Osmanlı ülkesine katılmıştır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu -Van ve Erciş hariç- tamamen ele geçirilmiştir. Kafkaslar, Basra Körfezine kadar olan yerler İrana kapatılmış, Azerbaycanın geçici işgali, Erzurum Eyaletinin kurulması, Ulama Paşa başta olmak üzere Tekelü Ümerasının çoğunun Osmanlı Devletine tâbi kılınması, Osmanlının Kafkasya sınırının teminat altına alınması gibi, faydalı sonuçları olmuştur. Bununla birlikte bu seferin sonucunda, Safevî Devletinin ortadan kaldırılamayacağı ve bu devletin varlığına son verilemeyeceği de anlaşılmıştır .
Coğrafî sahanın dağlık ve çok geniş bir arazi olması, seferi zorlaştırmış, ağır silahlar, mühimmat, iaşe, eşya vs. top-cephâne taşımasında hayli güçlükler çekilmiştir. Osmanlı Ordusunun otuz bin kadar insan, yirmi bin kadar hayvan ve yüz büyük çaplı top zayiatı olmuştur . Sefer bölgesi, Şah Tahmasbın askerleri tarafından devamlı yakılıp-yıkılmıştır. Safevîler tarafından bölgede bitki, hayvan, ağaç, ekin vs. bırakılmamış, insanlar göçürülmüş, arazi ıssız ve verimsiz hale getirilmiştir.
Ancak, Kanuninin Bağdat Seferi sonucu, Osmanlı Devletinin, Şattül-Arap ve Basra üzerindeki gücü artmış, hatta Mısırda Süveyş Limanı, Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Hint Denizi Osmanlıların nüfuzu altına girmiştir . Daha sonra cereyan eden hadiseler ve gelişmeler Şah Tahmasbın, Kanuninin Avrupada savaşmasını fırsat bilerek Kafkaslardaki Sünnî-Türk yurtlarını istila etmesi, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Anadoludaki göçebe Türkmenlere karşı kuvvetli ve sinsî ve Şiîlik propagandası yapması, Van, Erciş ve civarındaki kaleleri zorla işgal etmesi, Erzurum ve Kars bölgesinde çevreye büyük tahribatlar vermesi, Şirvân ülkesine kanlı baskınlar yapması gibi, sebepler yeniden İran üzerine sefer yapılmasını kaçınılmaz hale getirmiştir.
Ayrıca, Osmanlı hudut valileri ve Özbek hanları, gönderdikleri arz ve mektuplarla yardım ve Şah Tahmasb üzerine sefer açılmasını istiyorlardı . Osmanlı Devleti, Avrupada Avusturya, Almanya gibi devletlerle yedi yıllık bir anlaşma da yapmıştı. Şah Tahmasbdan (1535-1547) on iki yıldır yaptıklarının sorulması zarureti de İran üzerine yapılacak seferi zorunlu kılmaktaydı. Kanuninin Tebriz (2. İran) Seferinin sebepleri, Yakın Doğuda ve Doğu Anadoluda siyâsî, dinî-mezhebî birlik ve bütünlüğü sağlamak, Anadolu coğrafyasında Şiîlik görüşünü silmek, yakın komşu ülkelerde Sünnî anlayışı geliştirmek, kısaca siyâsî-dini hâkimiyeti sağlamak ve rakip olan Safevîlere ağır bir darbe indirmekti . Kanuni, 21 Mart 1548 tarihinde Üsküdara geçmiş ve 31 Mart’tan itibaren büyük bir Osmanlı Ordusu ile İran üzerine yönelmiştir .
1548 yılı baharında, Kanuni henüz İran (Tebriz) Seferine çıkmadan önce, Şah Tahmasb, Doğu Anadoluyu istilâ etmiş, Hınıs, Pasin ve Erzuruma büyük sıkıntılar vermiştir. Van Kalesi üzerinden gelerek Hınısı yağmalamış, Tercan ve Erzincana kadar gelmiş etrafı mahvederek kaçmıştır . Kanuni, 1548 Haziran ayı sonuna doğru Erzurum önlerine ulaşıp, burada sekiz gün konaklamış ve Şah Tahmasbı erlikle cenge davet eden mektubunu Erzurumdan göndermiştir .
Kanuni Erciş, Adilcevaz üzerinden Van Kalesini ele geçirmek istiyordu. Fakat Şah Tahmasbın yine eski taktik üzere Tebrize kadar olan sahayı yakıp-yıkarak, suları zehirleterek geri çekildiğini ve meydan savaşına cesaret edemeyerek Tebrizi terk edip Kazvine çekildiğini görüyoruz . Kanuni, 27 Temmuz 1548de hiçbir direnişle karşılaşmaksızın Tebrize girmiştir. Şahın cenge yanaşmadığını ve ele geçiremeyeceğini anlayan Kanuni, Onu saklandığı yerden çıkarmanın mümkün olamayacağını görmüştür. Şiddetini artıran yiyecek ve yem sıkıntısından dolayı, doğan kırgından binlerce at ve katırın ölümü üzerine, 1 Ağustos 1548de Tebrizden Van üzerine yürümüştür .
Kanuni, Tebriz Seferi ile İran ülkesini parçalamak, topraklarının bir kısmını Şirvânşahlar, Gürcüler ve Dağıstanlılar gibi eski mahalli hânedânlara vermek, bir kısmını da Osmanlı topraklarına katmak, Şiîliğe ağır bir darbe vurmak, Doğu ve Güneydoğu Anadoluda birliği sağlamak istiyordu. Şah Tahmasb, Azerbaycanın kilidi saydığı Van Kalesinin on iki imama bağlı kişiler elinden asla alınamayacağını zannediyordu. 24 Ağustos 1548de Van Kalesi alınmış, eyalet haline getirilerek Van Beylerbeyiliği kurulmuştur .
Kanuni, Doğu Anadoluda çok akılcı ve gerçekçi bir yol izlemiştir. Kızılbaş-Türkmenlere açıkça devlet aleyhinde bulunmadıkları takdirde hiçbir baskı yapılmamasını sağlamıştır. Erzurum Şehrinin Doğusunda Kars Beylerbeyiliğini Diyarbakır’ın Doğusunda ise Van Beylerbeyiliğini kurmuş, bugünkü, Türkiye-İran sınırına yakın yerleri aşağı-yukarı 1548de güvenlik altına almıştır . Bu durum Tebriz Seferinin önemli bir sonucudur.
1552nin Yaz mevsiminde Kanuninin, Avusturya, Almanya ve İspanya kuvvetlerine karşı savaştığı bir sırada, Doğuya Osmanlı Ordusunun gelemeyeceğini fırsat bilen Şah Tahmasb, Safevî Ordusunu dört ana kola ayırarak, Osmanlı ülkesinin Doğudaki hudut şehir ve kasabalarına çok şiddetli ve tahripkâr akınlar ve yağma yaptırmıştır . Bu yağma ve tahrip akınlarının bir gayesi de Osmanlı Padişahını barış yapmaya zorlamaktır. Çünkü Şah Tahmasb, yıllardır Hazreti Hundkâr dedikleri Kanuni ile barış yapmak istiyordu. Safevî Devleti, Osmanlı Devleti ile barış yaptığı takdirde hem büyük bir tehlikeden kurtulacak, hem de komşu olduğu çok kuvvetli bir devlet tarafından kabul edilmiş olmanın rahatlığına kavuşacaktır .
Kanuni, bu durum üzerine Nahçıvan (3. İran) Seferi yapmak zorunda kalmıştır. Nahçıvan Seferine hareket etmeden önce her türlü tedbiri almıştır. Safevî Ordusuna son kez ağır bir darbe vurmak istiyordu . Osmanlı kuvvetleri, 10 Temmuz-30 Temmuz 1554 tarihleri arasında, görülmemiş bir asker kalabalığı ile 1514 tarihindeki Çaldıran savaşından bu tarafa geçen kırk yılın en ağır darbesini indirmişlerdir. Osmanlı kuvvetleri çok miktar da servet, esir, altın, mal ve ganimet ele geçirmiş, birçok köşk, bahçe ve sarayı da yakıp yıkmışlardır. Safevî Şahı Tahmasbın Doğu Anadolu bölgesine yıllardır revâ gördüğü yağma ve tahrip, bu sefer Azerbaycan topraklarında uygulanmıştır.
Bundan sonra çok büyük değişim ve gelişmeler cereyan etmiştir. Kanuni, bu 3. İran Seferi ile de arzuladığı neticeyi alamamış, bundan dolayı artık uzlaşma yolunu tercih edecektir. Kanuniye, 6 Ağustos 1554te Bayezid menzilinde iken Şah Tahmasba Karstan gönderdiği hakaret ve tehdit dolu mektubunun cevabı, barış antlaşması yapmak talebiyle, Veziriazâm Ahmed Paşaya Safevîler tarafından gönderilmiştir. İrandan gelen mektupta, önce tehdide tehditle cevap verilmiş, ancak hayırlı olanın barış olduğu belirtiliyordu. Artık bir sulh yapılarak bu hâle bir nihâyet verilmelidir hayır barıştadır gibi, ifadelerle sulh isteklerini açıkça belirtmişlerdir .
“Bâb-ı hümâyûn dost ve düşmana meftuhdur” ifadesi, Şah Tahmasbın vüzerâsını ümitlendirmiş ve hemen Kızılbaş Havassı Ahmed Paşaya yeni bir mektup göndererek, Osmanlıların taarruzcu olduğunu ve diyânete müteallık kelimât beyan ederek sulhü salah ahvâlini tezekkür eylemişler . Osmanlı-İran barışına giden yolda Osmanlıların iki yüz elli yıllık bir devlet olduğu gerçeğini ve güçlü konumda olduğunu, üçüncü defadır Safevîler üzerine yapmış olduğu Acem seferlerinden anlamak mümkündür. Safevîlere gelince onlar ne yapıp-yapıp Osmanlılardan kurtulmak, onlarla bir barış yaparak, kendilerini elli beş yıldır resmen tanımayan Osmanlı Devletine kendilerini kabul ettirmek istiyorlardı.
Kanuni, Safevîler tarafından ihlâl edilmedikçe bu mütarekeye bağlı kalınacağını belirtmiştir. Şah Tahmasbı bu mütarekeye Osmanlı Ordusunun hudut boylarında kışlayıp, baharda Erdebil ve Tebriz üzerine yeni yağma ve akınlar yapılacağı korkusu mecbur etmiştir. Kanuni, Erzurumda yirmi dört gün kalmış ve 28 Eylül 1554te Erzurumdan Amasyaya kışlamak üzere hareket etmiştir .
Nihayet Osmanlı vezirlerinin Bayezidde yaptığı müzakereler netice vermiş, Safevîlerin Dârul-İrşâd dedikleri Erdebil Gurkhânelerinin Osmanlı kuvvetlerince yakılıp-yıkılacağı endişesi Şah Tahmasb ve vezirlerini barışa yöneltmiştir. Şah Tahmasb, dostluk ve muhabbet dolu bir mektupla, Kemâluddin Ferruhzâde Beyi çeşitli hediyeler ile Kanuniye barış için Amasyaya göndermiştir . Nisan 1555te Erzuruma gelen elçilik heyeti 10 Mayıs 1555 tarihinde Amasyaya ulaşmışlardır .
Kanuni, Amasyada hem İran elçilerini hem de Avusturya-Almanya elçilerini, çok ince bir siyasetle ayrı ayrı müzakereler yaparak kabul etmiştir. Her iki devlet ile de Osmanlı Devleti lehine barış yapmayı gayet ustalıkla başarmıştır. 21 Mayıs 1555te Divân-ı Hümâyûna kabul edilen, Şah Tahmasbın elçileri, son derece sanatlı ve parlak sözlerle yazılan Şahın mektubunu Pâdişaha takdim ettiler. Osmanlı vezirleri ile Ferruhzâde Kemâluddin başkanlığındaki İran elçilik heyeti arasındaki görüşmeler sonucu, iki devlet arasındaki hududun son Osmanlı fütühâtı esas olmak kaydıyla tespitine karar verilmiştir. Bu durum üzerine Ardahan, Kars, Göle, Zarşat, Arpaçay vs. havalisi İrandan Osmanlılara intikâl etmiştir. 1 Haziran 1555 tarihinde Amasya Barışı ile Osmanlı Devleti, kuruluşundan yaklaşık elli beş yıl sonra ancak Safevî Devletini resmen tanımış ve kabul etmiş oluyordu .
Kanuni, Osmanlı Devletinin çıkarları doğrultusunda Amasyada barış-sulh teklifi ihtivâ eden mektuba olumlu olarak cevap vermiştir. Amasya Barışını sağlayan asıl belge, Padişahın, Şah Tahmasba Ferruhzâde Bey ile gönderdiği mektubudur. Bu mektup, Osmanlı-İran barışını tesis ettiği gibi, barışın şartlarını da belirtmektedir. Bu mektubunda Kanuni, Şaha karşı memnuniyetini belirtmiş ve iki devlet arasında barış yapılmasının faydalarına işaret edip, Tahmasbın isteklerini kabul ile İranlılar tarafından bozulmadığı müddetçe barışın korunacağını ve hudut komutanlarının ihtilafa sebep olacak her türlü davranıştan kaçınacaklarını bildirmiştir . İran elçilerinin işleri tamamlanıp, Kanuninin barışı tastik eden mektubu ellerine verilip yolcu edilmişlerdir.
Amasya Barış Antlaşmasının Sonuçları:
Amasya Barışı ile Sünnîlik ile Şiîlik arasındaki en büyük mezhebî sebebin giderilmesine çok önem verildiği anlaşılmaktadır. Bu da Şiîlerin Hz.Aliden başka büyük sahabelere (Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Aişe gibi) hürmet etmemeleri, hatta hakaret etmeleri, Sünnîliği en çok müteessir eden bir husus idi. İran elçisi Ferruhzâde Bey, bu uygunsuz duruma artık son verileceği hususunda Osmanlı hükümetine güvence vermiştir. Ayrıca İranlılar, Osmanlı hududunda hiçbir tecavüzde bulunmamak ve dostluk münasebetleri tesis etmek taahhüdünde de bulunmuşlardır .
Safevîler, Amasya barışı ile Osmanlı Devletine Irak ve Doğu Anadolu ile Gürcistanda, 1514ten beri Osmanlıların ele geçirdikleri toprakları, kaleleri, şehirleri vermişler ve oraları hudut kabul etmişlerdir . Antlaşmaya göre, Gürcistan toprakları Osmanlı Devleti ile Safevî Devleti arasında paylaşılmıştır. Kakhet, Mosuk, Ahıska, Borçalı kesimleri, Kartli, Göri, Tiflis, Meshetiye Safevîlere verilmiş iken, Başıaçuk, İmaret, Dadyan (Megrel), Güryel (Güriyan), Trabzon sınırına kadar olan Keyhüsrev ülkesi de denilen Çoruh boyundaki, Atabek yurtları, Dav-eli, Ardahan, Ardanuç, Oltu, Tortum kesimleri Osmanlılarda kalmıştır . Osmanlı Devletinin doğu sınırı Basra Körfezinden Hazar Denizinin batı kıyılarına kadar uzanıyordu. Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Tebriz Osmanlılarda kalıyordu. Bu antlaşma ile Osmanlılar, Çaldırandan (1514) bu tarafa kırk bir yıldır düşman olarak gördükleri Safevîleri resmen tanıyıp kabul etmişlerdir.
Şah Tahmasb, Osmanlı Ordusunun teknik ve top yönünden Safevî Ordusundan daha üstün olduğunu biliyordu. Tahmasb, devletinin meşruiyetini, Şiî hacıların emniyetini, Şiîlik Mezhebinin İranda varlığını, kendi iç kavgalarını bertaraf edebilecek bir rahatlığı, Amasya antlaşması ile sağlamış oluyordu. Ancak, Osmanlı-Safevî devletleri arasında yapılan Amasya antlaşmasından sonra Osmanlılar ile Türkistan hanları arasındaki münasebetler kısmen zayıflamıştır. Hatta Osmanlılar, Safevîler ile barışı koruyabilmek için yoğun çaba sarf etmişlerdir. Bundan dolayı Safevîlerin Özbeklere yaptığı bazı girişimlere müdahale edememişlerdir.
Amasya Antlaşmasına Osmanlı Devleti ne kadar sadakât göstermeye çalışmışsa, Safevî Devleti o kadar riayetten uzak olmaya başlamıştır. Safevîler kökleri Anadoludan beslendiği için olacak ki, Anadoluda tahrik ve propagandayı sürdürmekten geri durmamışlardır. Osmanlı Devleti hemen gereken tedbirlere başvurmuş, fakat İranlılar barışa riayet ettiklerini bildiren mektuplar ve hediyelerle beraber elçiler göndermek suretiyle ikiyüzlü bir tavır sergilemişlerdir. İranlıların bir yandan kendi propagandalarını sürdürüp, diğer yandan hiçbir şey yokmuş gibi dostluk gösterilerinde bulunmalarını Osmanlı devlet adamları yakından takip etmekteydiler
.
1-Padişahımız tarafından dostluğun ve barışın temelleri sağlamlaştırılarak gelen elçiniz Ağa ile bir Nâme-i Hümâyûn gönderilmiştir. Barışın bizim tarafımızdan bozulacağını zannetmeyiniz. Padişahımız artık hazinelerini artırmaktan ve ülkesini yeni fetihler ile genişletmekten vazgeçti. Bütün arzusu Müslümanların barış içinde yaşamasıdır. Mabedler ve mescitlere saygı gösterilmesi ve ibadetler yapılmasıdır.
2-Adâvet-i mâziyyenin bâisi o ülkede bir takım şerirlerin Ashâb-ı Kibâra âdavette ısrarları idi, o da def olundu.
3-Hacda her kişünün hisse-i muayyenesi ve vazife-i mukadderesi Şerif ve Hâkim (Peygamber soyundan) mârifeti ile sadâkat yedinden tevzî olunur.
4-Atabek II. Keyhüsrevin başkent edindiği Adıgonun (Altunkale) bu cânibe tesliminden ihmâl olunmaya ves-selâm, denilmekteydi.
Kars, Ardahan ve İmaret toprakları için Kanuninin yazdığı mektubun neticesi olumlu olarak alınmıştır. Şah Tahmasb, bu mektuptan sonra İrandaki şaraphânelerin kapatıldığını ve erbâb-ı fıskın ortadan kaldırıldığını belirten mektubu, Hamza Sultan isminde bir elçi ile birlikte Kanuniye göndermiştir.

İstanbul Barış Antlaşması (1590) ve Osmanlı-İran Devletleri Arasındaki Gelişmeler:

1 Haziran 1555 tarihli Amasya Antlaşmasından itibaren, 2 Ocak 1578 tarihine kadar Osmanlı hükümeti, büyük bir titizlik ve sadâkatle İranla olan barışı çeyrek asra yakın bir zaman içerisinde korumuştur . Sultan II. Selimin (1566-1574) cülûsunu tebrik için ağır hediyeler ve kalabalık bir maiyyet ile Şah Tahmasb tarafından elçi olarak gönderilen Revân Hâkimi Şah-Kulu Sultan, hudutta Erzurum Beylerbeyisi tarafından karşılanmış ve Üsküdara getirilmiştir . İran elçileri, huzura kabul edilerek 1568de Edirnede II.Selim tarafından karşılanmış ve önceki Ahid-nâmeyi teyid eden yeni bir antlaşma metni tanzim edilerek Edirneden ayrılmalarına müsaade edilmiştir .
II. Selim devrinde Osmanlı Devleti ile İranlılar arasında, Kanuni tarafından akdedilen Amasya Barışı aynen korunmuştur. II. Selimin vefâtıyla Osmanlı tahtına III. Murad padişah olmuştur. Osmanlı tahtına III. Murad (1574-1595) 1574te geçmişti. Elçi Tokmak Sultan, kalabalık bir maiyet ile Üsküdara gelmiş ve burada büyük bir tazimle karşılanmıştır. 1576da Divân-ı Hümâyûna kabul edilen İran Elçisi Tokmak Muhammed Han, getirdiği hediyeleri ve Şah Tahmasb‘ın mektubunu, III. Murada takdim etmiştir .
İranda Şah Tahmasb ölmüş, yerine geçen Şah II. İsmailin (1576-1577) bir yıl üç ay kadar süren iktidarı süresindeki davranışları, Osmanlılar ile de barışın bozulmasına ve savaşa sebebiyet vermesi bakımından memleketinin felâketine yol açmıştır. Şah II. İsmail, babasının Osmanlılar ile olan barış siyâsetini bozmuş, Osmanlı idaresindeki Kürt Beylerini tahrik ederek kendi tarafına çekmiştir . Doğu ve Güneydoğu Anadoluda yeniden kargaşalar ve huzursuzluklar çıkarmaya başlamıştır. Şah II. İsmail, Kazvinde almış olduğu fazla miktardaki afyonun tesiri ile ölmüş, Onun yerine Muhammed Hudâbende Şah ilân edilmiştir . Osmanlı hudutları ihlal edilerek tahrikler yapılmıştır. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı kuvvetlerinin İran üzerine hareketi için en uygun zaman gelmiş bulunuyordu.
1578de III. Muradın Serasker tayin ettiği Lala Mustafa Paşanın, askerî kuvvetler ile Gürcistân üzerinden Şirvâna yöneldiğini görmekteyiz. Bundan sonra Lala Mustafa Paşa ve Özdemiroğlu Osman Paşa, Şirvân ülkesine doğru ilerlediler. Buranın merkezi Şemahı ele geçirilerek Demirkapı yahut Derbend, Şirvân eyaleti merkezi yapılmıştır. Osmanlı cephesindeki bu gelişmelere karşılık, Safevî Hükümetinin de karşı tedbirler almış olduklarını görmekteyiz. 1578 yılına gelindiği vakit, İran Ordusunun sayısı iki yüz bin kadardı. Osmanlılar ile Safevîler, 1578-1590 yılları arasında çok şiddetli ve uzun süren savaşlar yaşamışlardır.
Osmanlı kuvvetleri, Gürcistanda ve Şirvân ülkesinde yönetimi ele aldıktan sonra her tarafta, yollar, köprüler, kaleler inşâ edilmiştir. Şehirler onarılmış çok süratli bir imar ve bayındırlık faaliyetine girişilmiştir.
1587de Safevîler tahtına Şah Abbas geçmiştir. Şah Abbas, Özbeklerin Herattan çekilmesini fırsat bilerek, bir taraftan Osmanlı hükümeti ile barış arzu edip, Haydar Mirzâyı rehin olarak İstanbula gönderirken, öte yandan Haydar Mirzâ İstanbula ulaşmadan Nihavendi istirdât ve tahrip ederek, barış görüşmeleri sırasında kalenin Osmanlı tasarrufun da bulunmamasını temin için Hemedan valiliğine tayin ettiği Ereşlû Tahmasb-Kulu Hanı Nihavendin zaptına memur eylemiştir.
Safevî Devleti çok ciddi sıkıntılar içerisindeydi. Batıda Osmanlı Devleti, Doğuda Özbek hanları, devamlı Safevîleri sıkıştırıyor ve baskı altında tutuyorlardı. Safevîler zorunlu olarak iki taraftan birisiyle barış yapmak durumundaydı. Ayrıca Şah Abbas, babası Hudabendeyi zorla tahttan indirmiş, ülkede her bir emirül-ûmerâ veya Şah-kulu, sultan ve han ünvanlı idareciler, kendi bölgelerinde bağımsız veya yarı bağımsız bir halde hâkimiyetlerini tesis etmeye çalışıyorlardı.
Osmanlı hükümeti yeni fethedilen kalelere yazılacak muhafaza kuvvetlerinin ulufelerini ödemekte zorlanıyordu. Uzayıp giden savaşlar, askerin intizâmını, başarının zarurî şartı olan âmirlere itaatini gevşetmiş, zaman zaman serhatte ki, muhafaza kuvvetlerinin beylerbeyileri aleyhinde ayaklandıkları vâki oluyordu. Alınan sert ve şiddetli tedbirlere rağmen serhat kalelerinden firar eksik olmuyordu. Barışın tesisi sadece malî veya iktisadî olarak değil askerî ve siyasî bakımdan da zaruri olmuştu . Osmanlıların uzun yıllar Safevîler ile savaşması, Batıdaki gelişmelerden ve fütuhâttan alıkoymuştur. Ayrıca İran seferlerinde sayıları yüz bini aşan Osmanlı Ordusunun uzun yıllar boyunca serhat şehirlerinde kalması, bunların iaşesi, yiyecekleri, hayvanlar için yem ve diğer ihtiyaçlardan dolayı da büyük sıkıntılar çekilmekteydi.
İran elçilik heyeti ve başkanı Mehdi-Kulu Han, 24 Ocak 1590da veziriazâm ve diğer vezirler tarafından kabul edilmiş, getirdiği mektupları vermiştir. 28 Ocakta Şehzâde Haydar Mirzâ ve Mehdi-Kulu Han Divân-ı Hümâyûna kabul edilmişlerdir. Şehzâde ve elçilere hilatlar giydirilip, Mehdi-Kulu, Şah Abbasın mektubunu Padişaha arz etmiştir. Bir an önce hudut kesilmesini sağlamak için elçinin iadesinde acele edilmiştir .
Padişahın hocası Hoca Saadeddin inşâsı ile III. Murad adına 21 Mart 1590 Çarşamba Nevruz günü, Şah Abbasa hitaben yazılıp, İran elçisine verilen ve on iki yıldır devam eden Osmanlı-Safevî savaşlarını sona erdiren İstanbul Barış Antlaşmasında başlıca şu hususlar yer almaktadır . Mektubun girişinden itibaren, barışın bozulması ve savaşın sorumlusu olarak Safevîler gösterilmektedir.
Burada 21 Mart 1590 tarihine kadar (her iki devlet içinde) ele geçmiş olan yerler kendilerde kalacaktır. Bu cümleden olarak Tebriz, Karacadağ, Gence, Karabağ, Şirvân, Gürcistan, Nihaved, Luristan, Şehrizor ve mülhâkatları Osmanlı Devletinde kalacaktır. Düşmanlık ve taarruz yapılmayacaktır. Kuvvet ile veya halkının rızâsıyla Osmanlı tarafında kalan bu ülkeler masun kaldığı müddetçe İran tarafına herhangi bir taarruzda bulunulmayacak, barışa bağlı kalınarak, barış şartları korunacaktır.
Osmanlı-Safevî hudutlarını belirlemek için Osmanlılar tarafından Van Beylerbeyisi Hızır Paşa ve İstanbuldan Hüseyin Çavuş yetkili kılınmıştır. Sınırlar belirlenip, bir daha saldırı, isyan, kışkırtma yapılmaması kabul edilmiştir. Böylece, Tebriz havalisi ile Azerbaycanın bir kısımı, Şirvân, Lûristan ve Gürcistan, Türkiyeye bırakılmış olunuyordu. İran Şahı, İranlıların Hulefây-ı Râşidin ile Hz. Aişe hakkında tahkir edici kelimeler kullanmamalarını temin ve taahhüt ediyordu . İstanbul Barış Antlaşması, birçok olumlu girişimleri de beraberinde getirmiştir. Antlaşmadan hemen sonra karşılıklı esir veya tutsaklar serbest bırakılmıştır. İran elçilerinin daha İstanbuldan ayrılmadan önce yaptıkları girişim üzerine, Kürek Cezası ile tutuklu bulunan İran esirleri serbest bırakılmıştır. Tebriz savaşları sırasında esir düşen ve Alamut Kalesinde mahpus bulunan, Murad ve Hasan Paşalar ve diğer Osmanlı esirleri de İran tarafından İstanbula sağ-salim gelmeleri üzere serbest bırakılmışlardır. Osmanlılar elinde esir bulunan Şahruh Han, Mehdi-Kulu Han, Ebul-Masum Sultan ve Korkmaz Han ve diğer Safevî esirlerin serbest bırakılmaları için emirler gönderilmiştir .
1578de Lala Mustafa Paşanın, Şark cephesi Serdârlığı ile başlamış, 1590 yılı Ocak ayında Serdâr Ferhat Paşanın İstanbula getirdiği barış rehini Safevî Haydar Mirzânın gelmesiyle, on iki yıl süren Osmanlı-İran savaşları, Osmanlı Ordusunun galibiyetiyle sonuçlanmıştır. III. Muradın isteğine göre dikte ettirilen yukarıda belirtilen şartlar üzere, yapılan 1590 İstanbul Antlaşması ile artık barış dönemine geçilmiştir.
Daha önce İran ile imzalanan Amasya Antlaşmasının ihlâl edilmemesi için, Kanuni, titiz davrandıkça Şah Tahmasb bundan yararlanarak şartları zorlamıştı. Şimdi de 1590da imzalanan İstanbul Antlaşmasını bozmamak için III. Murad ne kadar hassasiyet gösteriyorsa, Şah I. Abbasta o kadar şartları zorluyordu. Adetâ, nasıl olsa aramızda barış var, Osmanlı kuvvetleri bize taarruz edemeyecek diye, kendisi birçok hususta barışı tehlikeye sokacak tavır ve davranışlar sergilemiştir.
Osmanlı Padişahı III. Mehmed (1595-1603), 1595de vefat eden III. Muradın yerine tahta oturmuştu. III. Murad, yirmi yıl kadar Osmanlı tahtında padişahlık yapmıştı . III. Mehmed, gelmiş olan İran elçisi ile Şah Abbasa gönderdiği cevabî mektupta İran ile Osmanlılar arasındaki barışı yenilemek üzere gönderilmiş olan mektup, İstanbula ulaşmadan babası III. Muradın vefat ettiğini, kendisinin 27 Ocak 1595de tahta oturduğunu belirtmektedir .
Bu arada Haydar Mirzânın İstanbulda bulunması, Safevî Sarayında sürekli bir problem olarak gündemini koruyordu. Hatta, Haydar Mirzâyı bir vesile ile izâle etmeyi bile düşünenler çıkmıştır. Ancak, Haydar Mirzâ 21 Aralık 1595de vebâ hastalığı sebebiyle vefat etmiştir. On beş yaşlarında olan Haydar Mirzânın ölümü İranda bir rahatlama meydana getirmiştir . III. Mehmed, tahta çıkmış olduğunu haber vermek üzere Şah Abbasa elçiler göndermişti. Bu hadisenin üzerinden bir buçuk yıl geçmesine rağmen, Şah Abbasın ne elçi, ne de bir mektup göndererek Padişahı tebrik etmemiş ve taziyede bulunmamıştır.
İran elçisi olarak Zülfikâr Han, Mart 1597de İstanbula gelerek Divâna kabul edilerek ziyafetler verilmiş, Şah Abbas için hediyeler, kendisi ve adamlarına hilatlar giydirilmiştir. Zülfikâr Han, Padişah III. Mehmedin dostluk ve barış ifadeleri dolu mektubu ve hediyeler ile İrana dönmüştür . Böylece, III. Mehmedin tahta geçmesi ile Osmanlı-Safevî münasebetlerinin bozulmadığını, karşılıklı dostluk ve barış anlayışının devam ettirildiğini, karşılıklı elçiler ve mektuplarla pekiştirilerek sürdürüldüğünü söyleyebiliriz.
Nasuh Paşa Antlaşması (1612) ve Osmanlı-İran Arasındaki Gelişmeler:
Osmanlı Devleti, Kanuninin İran üzerine yaptığı üç büyük sefer ile (Irakeyn, Tebriz ve Nahçıvan) Safevî Devletini perişan etmişti. Amasya Antlaşması ile aşağı-yukarı günümüzdeki Doğu ve Güneydoğu Anadoluyu vatan topraklarına ebediyen katmıştır. Geçen süre içerisinde elbette Osmanlı devlet adamları bir takım tedbirler almışlardı. Ancak, Osmanlı Devletinin III. Mehmed (1595-1603) devrinde daha çok Avusturya ile savaştığını Eğri, Haçova, Kanije, Uyvar, Budin, Peşte gibi kaleler ve savaşlarla meşgul olduğunu görüyoruz. Bu arada ordunun sürekli savaşları Anadolu ve Orta Anadoluda bir kısım boşlukların oluşmasına ve neticede Celâli isyanlarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Geçen süre içerisinde, İran Şahı I. Abbas, Osmanlılarla yaptığı barış sürecini kendi lehine iyi değerlendirmiştir. Özbek veya muhtemel Osmanlı tehdidi karşısında, şahsına bağlı daimi bir ordu teşekkül ettirdi. Safevî kuvvetleri, Türkmen asıllı otuz iki oymaktan oluşan, Şahın veya hanların hazinesinden maaş alan, altmış bin kişilik süvari birliklerinden teşekkül ediyordu. Dışarıdan gelen tehlikeleri önlemek, tamamen hanların ve beylerin iyi niyet ve sadâkatine bağlı idi. Özellikle Osmanlı kuvvetlerine karşı ateşli piyade silahlarının eksikliği ortadaydı. Şah Sevenler adı altında Kızılbaş Türkmenlerden başka diğer etnik guruplardan, Türkmenlere denge unsuru oluşturacak, muntazam ve disiplinli bir ordu, özellikle bir topçu sınıfı teşkiline, İngiliz asilzâdelerinden Sherley kardeşlerin tavsiyelerine de uyarak karar vermiştir .
Şah Abbas, Azerbaycana saldırı için fırsat kollamakta iken, Selmâs Kalesi Hâkimi Gazi Bey isimli bir Kürt Beyi kendisine sığınmıştı. Osmanlıların elinde bulunan Nihavend Kalesi, Hemedan Hâkimi Hasan Han tarafından zapt ve tahrip edilmiştir. Şahın tüccarlarından birisi Vanda Ahmed Paşa tarafından tutuklanıp katledilmiştir. Bu gelişmeler cereyan ederken Şah Abbas, kendisine sığınan Belilan aşiretinden olan Selmas Hâkimi Gazi Beyi taç, kılıç ve kemerle taltif edip, hükmettiği yerleri kendi ülkesi olarak iddia etmeye yöneltmiştir. O sırada Tebriz Beylerbeyisi olan Zencirkıran Ali Paşa, Revân ve Nahçıvandaki Osmanlı kuvvetlerini de alarak, Karnıyarık Kalesini kuşatmıştır. 1603te Gazi Bey, Şah Abbasdan yardım istemiştir .
Bu arada 10 Mart 1604 gecesi Erzurum Beylerbeyisi Saatçi Hasan Paşadan Revân Beylerbeyisi Şerif Paşaya gelen bir mektup, 21 Aralık 1603de III. Mehmedin vefâtını ve I. Ahmedin tahta cülûsunu bildiriyordu . I. Ahmed (1603-1617), tahtta oturduğu zaman, devlet İran ve Avusturya ile savaş halinde bulunuyordu. İran cephesi pek iç açıcı bulunmuyordu. Revân Kalesi tamamen Şah Abbasın eline geçmişti.
Cağal-zâde Sinan Paşa, Osmanlı Ülkesinin Doğu bölgesine hem Celâli isyanlarını bastırmak, hem de İran Seferi Serdârlığını temsil için görevlendirilmişti. Karsa vardıktan sonra, Şah Abbasa bir tehditnâme gönderildi. Osmanlı Padişahı küffar ile mücadelede iken, bazı Kürt beylerinin sözüne uyarak, meydanı boş bulup insanları öldürmesi, Batılı kâfirler ile ittifak etmesi, Müslümanlar arasına ikilik sokmasının İslâm şiarına uymadığı belirtiliyordu. Şahın üzerine gelindiği erlik ve cihangirlik dâvâsında ise ortaya çıkması gerektiği ifade edilmekteydi . Ancak bu ifadeler bir netice doğurmamıştır.
Sinan Paşa komutasında yüz bin kadar asker olduğu ifade edilmektedir. Erzurum Beylerbeyisi Köse Sefer Paşa kumandasında, öğleden ikindiye kadar, on altı beylerbeyi ve yirmi sancakbeyi galip bir durumda savaşmışlardı. İranlılar ricat edince (dönüp kaçınca) Sefer Paşa, düşmanı takibe koyulmuştur. Şah bir süre sonra takipten yorulan Sefer Paşa üzerine geri dönerek saldırıya geçmiştir. Osmanlı tüfenkçileri imhâ edilip, Sefer Paşa her taraftan hücuma maruz kalmıştır. Sefer Paşa, bir tepe de kahramanca çarpışırken atı vurulmuş kendisi de yaralı olarak esir edilmiştir. Etrafındaki birçok beylerbeyi ve sancakbeyi şehit edilmiştir.
Serdâr Murad Paşa, III. Murad devrinde Osmanlılar eline geçmiş olan ve 1590 İstanbul Antlaşması ile Osmanlı hâkimiyetinde kalan Gence, Şeki, Lori, Tomanis, Tiflis, Demirkapı, Baku, Şemahı, Revân, Tebriz, Nahçıvan, Karabağ gibi şehirlerin ve kalelerin, tekrar Osmanlılara verilmesini aksi takdir de savaşacaklarını belirtmiştir. Ancak buralar tamamen Safevî kuvvetlerinin eline geçmiş yerler idi. Gürcü beylerinin çoğu da Şah Abbasın nüfuzuna girmiş bulunuyorlardı. Şah Abbasta Anadoluda Celâlilerin etkisin kırıldığı ve Avusturya ile imzalanan Zitvatoruk Antlaşmasından sonra Osmanlı Ordusuyla çarpışmak istememektedir .
Safevîleri yıldırarak, savaş yapmadan muzaffer olmak isteyen Murad Paşa, Şah Abbasa Hayreddin Çavuşla gönderdiği mektupla III. Murad devri fütûhâtının Türkiyeye iâdesi şartıyla sulh teklif etmişse de Ordu Erzuruma gelince Osmanlı elçisiyle beraber gelen Şemsüddîn Ağa ismindeki Safevî elçisinin getirdiği cevapta son fütûhâtın iâdesi reddedilerek Kanuni devrindeki Amasya Sulhünün esas olması istenilmiştir .
Hem Serdâr Murad Paşa, hem de Şah Abbas, karşılıklı olarak ellerindeki esirleri barışa giden yolda birer jest olsun diye, serbest bırakmışlardır. Baharda tekrar sefere çıkma düşüncesi veya barışın neticelenmesi için Diyarbakırda Cülek Sahrasında karargâhını kuran Kuyucu Murad Paşa, 5 Ağustos 1611de doksan yaşını aşmış olarak ansızın ölmüştür. Diyarbakır Beylerbeyisi Nasuh Paşa tarafından zehirletilerek öldürüldüğü rivayeti de vardır. Murad Paşadan sonra Diyarbakır Beylerbeyisi Nasuh Paşa, Veziriâzam ve Serdâr-ı Ekrem olarak, aynı zamanda İran barışına memur tayin edilmiştir. 22 Ağustos 1611de İstanbuldan Mühr-ü Hûmâyûn ve Serdârlık fermanı gönderilmiştir .
Nasuh Paşa, İran elçilik heyetiyle bizzat İstanbula gelmiştir. İran elçileri, 27 Eylül 1612 tarihinde İstanbula ulaşmışlar. 17 Ekimde Divân-ı Hümâyûna kabul edilmişler, getirdikleri mektupları ve hediyeleri I. Ahmede takdim etmişlerdir. Elçiler iki yüz yük tutan ipek haracı da beraber getirmişler. Bunun yarısı altın ve gümüş sırmalı ipek kumaşlardan oluşmaktaydı. İran elçisi Kadı-Han Osmanlı ihtişâmının tesiri ile Padişahum, Şah Abbas senün kulundur, sözünden başka bir şey söyleyememiştir .
Osmanlı Devletiyle, Safevî Devleti arasında Kuyucu Murad Paşanın hazırladığı esaslar çerçevesinde, Nasuh Paşa veziriâzam olduktan sonra, kabul edilen barış antlaşması şartları, I. Ahmed Han adına, Hoca Sadeddinin oğlu Şeyhül-İslâm Mehmed Efendi tarafından 20 Kasım 1612 tarihini taşıyan ahidnâme tespit olunmuştur .

1-Safevîler her yıl Osmanlı Padişahına iki yüz yük ipek haraç vereceklerdir.
2-Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı Devleti ile Safevî Devleti arasında Amasya Barış Antlaşması ile belirlenen sınırlar geçerli olacaktır.
3-Bil fiil Osmanlı hâkimiyetinde kalan yerler Osmanlılarda kalacaktır.
4- Irak hududundaki asi beylere, Şehrizor Eyaletini istilâ eden Hilev Hana ve Seyyid Mübareke Safevîler tarafından yardım edilmeyecektir.
5-Şemhal ve Dağıstan hâkimleri üzerindeki Osmanlı Hâkimiyeti devam edecektir.
6-Osmanlıların, Ruslara karşı yapacakları herhangi bir seferde Safevîler, Osmanlılara yardım edecekler, engel olmayacaklardır.
7- İranlı Hacılar Bağdat ve Basra yoluyla değil Halep-Şam üzerinden hacca gidip geleceklerdir.
8- İranda Şiîler ashâb-ı kirâma sebb-ü şetm etmeyecekler. İranda tebarrâilik yasaklanacaktır.
9- Kanuni zamanında tespit edilen hudutlar dairesinde, Osmanlı-Safevî hudutlarını tayin için Türkiye tarafını, Bağdat Beylerbeyisi Mahmud Paşa ve Van Beylerbeyisi Mehmed Paşa temsil edeceklerdir .

Bu Antlaşma ile 1603 yılından bu tarafa Osmanlılar ile Safevîler arasında dokuz yıldır süren savaşa son verilmiştir. Şah Abbas bir bakıma dedesi Şah Tahmasb zamanındaki sınırlara kadar, ülkesini genişletmişti. Osmanlı kuvvetleri ise, uzun süren savaşlar dolayısıyla adetâ bıktıkları İran Seferlerinden kurtulmuş oluyorlardı. Ancak, Nasuh Paşa Barışı veya 2. İstanbul Barış Antlaşması, uzun sürmemiştir.
Osmanlı-Safevî devletleri arasındaki, 1612 tarihli Nasuh Paşa barış antlaşması üç yıl kadar sürmüş, tekrar Osmanlı-Safevî gerginliği ortaya çıkmıştır. Barışın bozulmasına sebep, sınır-hudut tâyini meselesi ve Şah Abbasın taahhüt ettiği yıllık iki yüz yük ipeği göndermemesidir. Şah Abbasın ipek yüklerini göndermemiş olmasının sebebi, Osmanlı Devletinin Avrupadaki savaşları dolayısıyla, Alman İmparatoru ile İran Şahının anlaşmış olmalarından kaynaklanmaktadır. Veziriazam Mehmed Paşanın emrinde yüz bin kişilik bir Osmanlı Ordusu vardı. Haziran 1615de Serdâr Mehmed Paşa, İran üzerine yürüyüp, kışlamak üzere Halepe çekilmiştir. Şah Abbas, Osmanlı Ordusunun sefere çıktığında, yeni bir savaşın önünü almak için Kasım Bey adında bir elçi ve Osmanlı elçisi İncili Çavuşu da beraber bir yıllık ipek haracı ile göndermiştir .
11 Eylül 1616da Kara Mehmed Paşa, Revânı kuşatma altına almıştır. On iki yılı aşkın bir zamandır, Revân şehri Safevîler elinde bulunuyordu. Kale tahkim edilmiş muhafız kuvvetleri takviye edilmiştir. Şah Abbasın Ordusu ise Gökçe-göl yahut Nahçıvan civarında bulunuyordu. Osmanlı Ordusu çetin bir kuşatmaya girişmiş ancak Şah’ın Ordusu tâciz hareketleri ile Osmanlı kuvvetlerini müşkil bir duruma sokmaktaydı. Ayrıca surlarda açılan gedikler derhal tekrar yapılıyordu. Mevsim hayli ilerlemiş, kuşatma uzamış, barut ve iaşe sıkıntısı baş göstermişti. Bunun üzerine Serdâr Mehmed Paşa, Şah Abbasa Halil Ağa adında bir elçi göndermiş barış teklifine mecbur olmuştur. Şah Abbasta Ustacalu Çırağ-Sultan adlı bir elçi göndererek barış şartlarını tespit için dört günlük mütareke istemiştir.

Serav Barış Antlaşması (1618):

10 Eylül 1618de Tebriz ile Erdebil arasında Kırık-köprü mevkiinde Serav (Serâb) Ovasında Ceng-i Sahrây-ı Serâv denilen ciddi bir bozgun yaşanmıştır. Kırım Hanı Canbek Giray, burada Safevîler tarafından pusuya düşürülüp, mağlup edilmiş, yeniçeriler tarafından güçlükle kurtarılmıştır. Bu felâket haberi Serdâr Halil Paşaya ulaşınca, derhal savaş meclisini toplayarak, Erdebil üzerine hareket etme kararı almıştır.
Osmanlı kuvvetlerinin bozguna uğramasına rağmen alınan bu karar Safevîler üzerinde önemli bir tehlike tesiri yapmıştır. Bu durum tekrar elçiler teâtisine yol açmıştır. Şah Abbas ısrarla barış istemiş, bunun üzerine Halil Paşa, Şahı tehdit ederek iaşe ihtiyacından bahsetmiştir. Şah zahire envâından sekiz yüz katar deve yükletip göndermiştir. Halil Paşa ve diğer paşalara da hediyeler gelmiştir .

26 Eylül 1618 tarihli Serav Barış Antlaşmasının Şartları:

1-Kanuni devrinde Amasya Barış Antlaşmasıyla tâyin edilen hudut esas olacaktır.
2-Kars ve Ahıska kaleleri Osmanlı ülkesinde kalacaktır.
3-Osmanlı hâkimiyetinde bulunan Dağıstan beylerine taarruz edilmeyecektir.
4- Esirler karşılıklı olarak serbest bırakılacaktır.
5-İran Şahı her yıl haraç olarak yüz yük ipek, kumaş ve sâir kıymetli eşya gönderecektir.
6- Ashab-ı Kirama sebb-ü şetm edilmeyecektir.

Bu esaslar, I. Ahmed devrinde veziriâzam Kara Mehmed Paşa tarafından tespit edildiği halde Padişahın kabul etmediği şartların aynısıdır. Serav Barış Antlaşmasının 1612 yılında varılan İstanbul Barış Antlaşmasından yegane farkı iki yüz ipek haracının yüz yüke indirilmiş olmasından ibarettir .
Böylelikle üç yıl kadar yürürlükte kalan Nasuh Paşa Barış Antlaşması (1612), Serav Barış Antlaşması (1618) ile pekiştirilmiş ve Osmanlı-Safevî devletleri yeniden dost veya birbiriyle savaşmayan iki ülke durumuna girmişlerdir. Ancak bu barış antlaşması da uzun ömürlü olamamıştır.
Kasr-ı Şirin Barış Antlaşması (1639) ve Osmanlı-İran Arasındaki Gelişmeler:
Osmanlılar ile Safevîler arasında 1618de yapılan Serav Antlaşmasından sonra beş yıl kadar bir süre geçmişti. Bu esnâda Osmanlı Devleti tahtında bir takım değişiklikler cereyan etmiştir. I. Ahmedin vefâtı (1617), peşinden I. Mustafanın Padişah olması (1617) ve Onun tekrar tahttan indirilmesi, Genç Osmanın Padişah olması (1618-1622), bu genç hükümdarın tahttan indirilmesi ve hunharca katledilmesi hâdiseleri olmuştur. Bununla beraber, birçok veziriâzam, vezir, beylerbeyi, şeyhül-islam, kadıasker ve sancakbeyinin azledilmesi, öldürülmesi veya tutuklanması gibi devlet kadrosunda ciddî değişikler meydana gelmiştir.
Osmanlı Devleti tahtına, 10 Eylül 1623 tarihinde, Sultan IV. Murad hükümdar olarak geçmiştir. IV. Murad, henüz Padişah olduğunda on iki yaşında bulunuyordu. Devletin idaresi fiilen Veziriâzam Kemânkeş Ali Paşa ile Padişahın annesi Mâhpeyker Sultan eline geçmişti . Safevî Şahı I. Abbas, 1587den bu tarafa otuz altı yıldır, engin bir devlet tecrübesine ve çağına göre son derece modern bir orduya sahipti. Osmanlı Devleti yönetimindeki değişiklikleri ve olumsuz gelişmeleri dikkatli bir şekilde izliyordu. Bir yığın tecrübeli devlet adamları şu veya bu şekilde öldürülmüş yahut azledilmiş, Osmanlı ülkesi tahtı bir çocuğa bırakılmış, dahili ve harici bir çok sıkıntı içerisinde Osmanlı hükümeti zaafa uğratılmıştı.
1578de Safevî ülkesinde ortaya çıkan kargaşayı değerlendiren Osmanlı hükümeti, nasıl İran üzerine sefer açmışsa, belki bu defa Safevî Şahı, Osmanlı ülkesine saldırıya geçebilirdi. Ancak arada 1618de pekiştirilen Serav Barışı vardı. Aslında Osmanlı hâkimiyetinde bulunan Anadolu Türkmenleri ile Safevîler hükümranlığında olan Azerbaycan ve İran Türkleri, birbirleriyle savaşmak, karşı karşıya gelmek, birbirlerini öldürmek istemiyorlardı. Aradaki siyâsi iktidar veya hakimiyet kavgası her iki devleti de oldukça yıpratmıştı.
Osmanlı-Safevî gerginliği, dinî-mezhebî bir sürtüşmeyi de başlangıcından itibaren taşıyarak gelmişti. Her iki devlet yöneticileri için de asıl hedef Türk nüfusu ve Anadolu üzerinde kalıcı bir hâkimiyet tesis etmekti. Şah Abbas, ceddi Şah İsmail ve Şah Tahmasbın davalarını çok iyi temsil ediyordu. Şiî akidesini benimsemiş, hakimiyetini Azerbaycan, Gürcistandan sonra Güneye Bağdat, Musul, Basra gibi büyük vilayetlere doğru genişletmek arzusundaydı.
Osmanlı hükûmeti, Erzurumda isyânını sürdüren Abaza Mehmed Paşayı Veziriâzam Çerkez Mehmed Paşanın başarısıyla etkisiz hale getirmiş, Bağdat üzerine gitmek için Tokata çekildiğini bir sırada Veziriâzam vefat edince, Diyarbakır Beylerbeyisi Hafız Ahmed Paşa Veziriazam olarak Bağdat Seferine memur edilmiştir .
Bu sırada Şah Abbas, kendisine muhalefet eden bazı Gürcü beylerini itaat altına almak için Karçakay Hanı Gürcistan taraflarına göndermişti. Gürcü beylerinden Kartli prensi Magrav Han, zâhiren Şah Abbasa sadık görünerek diğer Gürcüler ile Karçakay Hanı mağlup edip öldürmüşler. Gürcü beyleri elde ettikleri başarı üzerine Hafız Ahmed Paşayı kendi taraflarına da çekebilmek için Safevîlere karşı dayanışmaya davet etmişlerdir. Ancak Hafız Ahmed Paşa teklifi kabul etmeyerek Bağdat tarafına gitmeyi tercih etmiştir.
Hafız Ahmed Paşa, ordu komutanlarına İşte Şah geldi, barut ve erzak azaldı ne yapmalı diye sorunmuş, yeniçeri ve sipahi subayları Biz cümle kırılırız, Bağdad alınmayınca metristen çıkmak ihtimâlimiz yokdur demişlerdir. Şah Abbasa karşı Murad Paşa gönderilmiş, Bağdat dışında birlikleri hizmete uğrayarak geri dönmüşlerdir. Şah Abbas ilerleyerek Osmanlı kuvvetleri ile karşılaşmış, ilk vuruşmada mağlup olarak geri çekilmiştir .
Hafız Ahmed Paşa, Sultan IV. Murada bir mektup göndermiş ve ondan top ve mühimmât istemiştir:
Aldı etrafı âdû imdâda asker yok mudur?
Din yolunda baş virûr bir merdî gayyûr yok mudur?
Defi bidada tekâsülden garaz ne bilmeziz,
Derd-i mazlûmun suâl olmaz mı mahşer yok mudur?
Sultan Murad buna cevap olarak
Hâfızâ Bağdada imdâd etmeğe er yok mudur?
Bizden istimdâd edersin, sende asker yok mudur?
Bu Hanife şehrin ihmâlinde virân etdiler,
Sende ayâ gayret-i din ü peygamber yok mudur?, diyerek aynı şekilde manzum bir cevap göndermiştir . Şah Abbas, Osmanlı elçisi Mustafa Ağaya Mustafa Ağa, Serdâr Bağdat üzerinden kalktı gitti, giden askere kala virmek bizüm şânumuza düşmez, var yürü, gördüğünü söyle demiştir. Ahmed Paşa yeniçerilere, Şah Abbasın elçileri müzakere halinde iken, böyle taşkınlık yapmamalarını, sabretmelerini, tavsiye etmiş ise de sözünü dinletememiştir .
Bağdat Kuşatması, Kasım 1625te başlayıp dokuz ay sürmüştür. Askerler perişan olmuş, bütün iaşe, erzak ve cephane tüketilmiştir. Askerler at, eşekten başka, diken otu, kestane, mazı yemek zorunda kalmışlardır. Ahmed Paşanın yeteri cephaneyi almadan, kolayca ele geçirebileceğini zannettiği Bağdat hiç bir netice alınamadan terkedilmiştir. Veziriâzam Ahmed Paşa, Diyarbakıra çekilirken Sultan IV. Murada gönderdiği arizâ ile durumu bildirmiştir. Bağdat kuşatmasının başarısızlığı üzerine Ahmed Paşa azledilerek yerine Halil Paşa veziriâzam olarak Halepe gitmek üzere Serdâr tayin edilmiştir .
Halil Paşa, Bağdat üzerine gitmek için sefere çıkmış iken, Ahıska Kalesinin Safevîler tarafından işgal ve Erzurumda ikinci kez isyan eden Abaza Mehmed Paşa ile uğraşmak zorunda kalmıştır. Halil Paşa, Abaza Mehmedin yaptığı fâciayı duyunca, çok üzülmüştür. Bu sırada Ahıska Kalesi, Safevîler eline geçmişse de tekrar alınmıştır. Halil Paşa, Abaza Mehmedi yakalamak için Erzurumu kuşatmıştır. Ancak yanında büyük toplar olmadığı için Kasım 1627de geri dönmüştür. Halil Paşa bu başarısızlık yüzünden azledilmiştir.
10 Haziran 1629da veziriâzam Hüsrev Paşa, İran üzerine sefer için Üsküdara geçmiş ve burada bir ay kadar sefer için hazırlıklarını sürdürmüştür. Bu seferden amaç Bağdatın ele geçirilmesidir. 9 Temmuz 1629da Osmanlı Ordusu Üsküdardan hareket ederek Halepe oradan da Diyarbakıra varmıştır. Bu sırada İran Şahı Abbas 1629da ölmüş yerine torunu Sam Mirzâ, Şah Safi adıyla tahta oturmuştu .
Osmanlı Ordusu Kasr-ı Şirin ve Hilvandan geçerek 6 Eylül 1630da Azâmiyeye ulaşmıştır. Burada Cuma Namazı kılınıp, İmam-ı Azamın türbesi ziyaret edilmiştir. 5 Ekim 1630da Bağdat kuşatması başlamıştır. Bağdat kuşatmasının ilk ayı topçu düellosu ve lağım açma faaliyetleriyle geçirilmiştir. Nihayet 9 Kasımda top ateşleriyle tahrip edilmiş burçlardan genel hücuma geçilmiştir. Bağdat, şafak vaktinden kuşluk vaktine kadar hem nehirden hem karadan hücuma tabi tutulmuş, düşmanın tüfenk ve ok atışlarıyla birçok asker şehit olmuştur . Hüsrev Paşa, haşin ve sert tabiatlı bir kimse olduğu için başarısızlığın acısını, birçok beylerbeyi, beyler vs. askerleri öldürerek, kendi mevkiini korumaya çalışmışsa da 1631de veziriâzamlıktan azledilmiştir . Hüsrev Paşa Bağdat kuşatmasında binlerce askerin telefine de sebep olmuştur.
IV. Murad 1632ten sonra yirmi yaşını aşmış olarak devletin yönetimini ve iktidar dizginlerini kendi eline almıştır. 1630daki Bağdat kuşatmasından sonra üç yıl içinde İstanbulda birçok gelişme ve değişim meydana gelmiştir. Sipahiler zorbalığa girişmiş ve üstelerinden gelinmiştir. Veziriâzam Hafız Ahmed Paşa, Hüsrev Paşa, Recep Paşa ve birçok vezir ve ağalar katledilmiştir.
İstanbulda bu hadiseler cereyan ederken, İranda da bir takım iç kargaşa ve isyânlar söz konusudur. Kırk yılı aşkın iktidarda kalan, Şah I. Abbasın yerine torunu Şah Safi (1629-1642) tahta geçmiş, bazı han ve sultanlar ona karşı girişimlerde bulunmuşlardır. İran kuvvetleri ansızın hududu geçerek Vanı kuşatma altına almışlardır. Bu haber İstanbula duyulunca 15 Ekim 1633de Veziriazâm Tabanıyassı Mehmed Paşa, Üsküdara İran Seferi için geçmiş ve bir hafta sonra Vana doğru hareket etmiştir. Üsküdarda askerin geçit resmini seyreden Padişah, İranlıların, Vandan çekildiği haberi üzerine İstanbula dönerken, Veziriâzam Mehmed Paşayı Bağdat üzerine göndermiştir .
IV. Murad, 21 Şubat 1635de Üsküdara İran üzerine sefer için otağını kurdurmuştur. 10 Martta bizzat kendisi Üsküdara geçerek Orduy-ı Hümâyûn ile Konyaya ve 5 Haziranda Erzurum önlerine ulaşmıştır. 3 Temmuzda Erzuruma törenle giren IV. Murad, gittiği yerlerde asileri ve zorbaları cezalandırarak ağır ağır ilerliyordu . IV. Murad dokuz gün Erzurumda kaldıktan sonra Karsa, sonra da Revân üzerine hareket etmiştir. Bu hareketten önce Haziran 1635 ortalarında Padişah Bayburta gelmeden önce Halepte kışlayan Veziriâzam Mehmed Paşa, Diyarbakırdan hareketle Bayburta gelmiş ve Padişahı burada karşılamıştı. 26 Temmuzda Revân önlerine gelen IV. Murad, 28 Temmuzda kuşatmayı başlatmış 7 Ağustosta Revân muhafızı Tahmasb Kulu Han, on iki bin kişilik kuvvetine rağmen kaleyi teslim etmiştir .
Revân Kalesi tamir edilip, içine on bin asker ve cephane ile muhafızlığına Vezir Murtaza Paşa bırakılmış, Tebriz tarafları vurularak Vana inilmiştir. Padişah, Van, Diyarbakırdan sonra on ay süren seferini İstanbula dönerek tamamlamıştır . Revan tekrar Safevîler eline geçmiştir.
Bağdat 1534de Kanuniden bu tarafa Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştı. 1624 yılında Şah Abbas burayı işgal etmiş, on dört yıldır İran hâkimiyetinde bulunuyordu. Ancak, Osmanlı kuvvetleri 1625de Hafız Ahmed Paşa ve 1629da Hüsrev Paşa vasıtası ile iki defa Bağdatı ele geçirmek istemişler, fakat başarılı olamamışlardı. Bu şehir, Osmanlı Devleti için son derece stratejik bir öneme sahipti. Basra Körfezi ve Irak topraklarının hâkimiyeti Bağdat hâkimiyeti ile mümkün olabilirdi. Kaldı ki, yüz yıla yakın bir zamandır, Osmanlı Ülkesinin bir parçası ve tarihî bakımdan önemli bir kültür merkezi idi.
IV. Murad, İran Seferine çıkmak için gereken hazırlıkların yapılmasını emretmiştir. İran Şahı I.Safi ise, kazandığı Revân zaferine rağmen, Padişahın İran seferine çıkacağını haber almış ve Maksud Han adında bir elçisini İstanbula göndererek barış istemiştir. IV.Murad, Şah Safinin mektubuna cevabın Bağdatta verileceğini bildirerek elçiyi huzura kabul etmemiştir. Şahın mektubunda kabule şâyan maddeler bulunmadığından sefere devam etmeye karar verilmiştir .
Sultan IV. Murad, 8 Nisan 1638de Üsküdara, İran üzerine sefere gitmek için harekete geçmiştir. Bir ay içinde bütün hazırlıklar tamamlanarak, 8 Mayıs 1638de İran üzerine hareket edilmiştir. Şeyhûl-İslam Yahya Efendi ile Kaptan-ı Deryâ Kemankeş Kara Mustafa Paşada sefere iştirak etmişler. Üsküdardan Bağdata kadar olan konak sayısı yüz on olarak belirlenmişti .
Veziriâzam olan Tayyar Mehmed Paşa, Musulda bulunuyordu. Diyarbakıra gelerek veziriazamlık mührünü almıştır. Padişah, 7 Ekimde Musula, 14 Kasımda Kâzımiyyeye, 15 Kasımda Azâmiyyeye ulaşmıştır. Osmanlı Ordusu yüz doksan yedi günde Bağdata varmıştı. Padişah IV. Murad otağını Dicle kenarına, İmâm-ı Azâm türbesi önüne kurdurdu. Bağdatı fethetmeden türbeyi ziyaret etmeyeceğini belirterek Bağdat kuşatmasını başlatmıştır .
IV. Murad bütün gücünü Bağdat kuşatmasına ve buranın fethine yöneltmiştir. Vezirlere, subaylara ve askerlere, siperleri dolaşarak Göreyim sizi, Din-i mübin uğruna sayû garet de kusur etmeyesiz gayret vaktidir diyerek, cesaretlendiriyordu. Kuşatmanın yirmi üçüncü günü, Safevîlere on iki bin kişilik yardım kuvvetleri gelmiş, otuzuncu günü Osmanlı kuvvetlerine iki yüz altmış bin torba dağıtılarak, bunlar toprakla doldurularak hendeklerin doldurulmasına başlanmıştır. Veziriâzam Tayyar Mehmed Paşa alnından tüfenk kurşunu ile vurularak şehit olmuştur. Bu hadise üzerine Padişah Ah Tayyar Bağdat Kalesi gibi yüz kale değerdi diyerek üzüntüsünü dile getirmiştir .
IV. Murad, Kara Mustafa Paşayı Veziriâzam tayin etmiştir. Osmanlı kuvvetleri olanca gücüyle saldırıyorlardı. IV. Murad Bağdatın alınmasından sonra İmam-ı Azamın ve Abdul-Kâdir Geylâninin türbelerini ziyaret etmiş ve tamirini yaptırmıştır. Yeniçeri Ağası Hüseyin Ağa, Bağdat Valisi olarak sekiz bin yeniçeri ile Bağdat muhafazasına görevlendirilip, Osmanlı Ordusu da Veziriâzam Mustafa Paşa ile Bağdatta bırakılmıştır . IV. Murad, Şah I. Safiye, İstanbuldan Musula nakledilmiş olan, İran elçisi Maksud Han ile 27 Ocak 1639da bir tehditnâme göndermiştir .
Kasr-ı Şirin Barış Antlaşması (1639):
Safevî elçisi Muhammed Kulu, Serdâr Kara Mustafa Paşanın tehdidini İran Şahı I. Safiye bir mektupla bildirmiştir. Bunun üzerine Mustafa Paşa, Kasr-ı Şirin mevkiine geldiği vakit, İran tarafından 8 Mayıs Pazar günü Safevî Orduları başkumandanı Rüstem Handan Saru-Han adlı bir elçinin gelmekte olduğu haber verilmiştir. Osmanlı askerine maaşları dağıtılırken İran elçisi Saru-Han 14 Mayıs 1639da Kasr-ı Şirinde Osmanlı veziriâzamı Kemankeş Kara Mustafa Paşaya yanında kırk-elli kişilik bir elçilik heyetiyle gelmiştir. Rüstem Handan Veziriâzama gelen tezkirede, Dertenek Kalesinin tahliye edildiği, İran tarafından barış için Saru-Hanın murahhas tayin edildiği, barış istedikleri bildiriliyordu .
Kasr-ı Şirin civarındaki Zohâb mevkiinde bulunan Osmanlı karargâhında barış antlaşması imzalanmış olduğu için bu tarihî belgeye Kasr-ı Şirin Muahedesi denilmiştir. Kasr-ı Şirin Antlaşmasına Osmanlı tarafını temsilen Veziriâzam Kara Mustafa Paşa, Safevîler tarafını da olağanüstü yetkilerle gönderilmiş murahhas Saru-Han ile elçi Muhammed Kulu Han temsil etmiştir .
17 Mayıs 1639da Osmanlı Devletiyle, Safevî Devleti arasında imzalanan Kasr-ı Şirin Barış Antlaşması ile Bağdat tarafından hudut, Bedre, Cessan, Hanikin, Mendeli, Derne, Dertenekten Sermenel mevkiine kadar olan ve burada Caf aşiretinin bazı kabileleri ve Zincir Kalesinin Batısındaki köyler ve Şehrizor yakınındaki Zâlim Ali Kalesi civarı Osmanlılarda kalacaktır. Bundan başka Kuzey hududundaki Kars, Ahıska ile Van, Şehrizor, Bağdat ve Basra hudutlarına Şah tarafından kesinlikle taarruz edilmeyecektir. Zincir Kalesi, Van hududundaki, Kotor, Makü, Kars taraflarında olan kaleler her iki tarafça yıktırılacaktır. Böylece Bağdat, Basra, Şehrizor havalisi olan Irak-ı Arab Osmanlılarda kalmıştır. Revân Kalesi, Safevîlerde bırakılmıştır. Antlaşmaya göre eğer barışa riayet edilecekse, Safevî Ülkesinde Hz. Ebu Bekr, Hz. Ömer ile Hz. Osman ve Hz. Aişe ile diğer bazı ashaba sebb (sövme) ve lânet etmek yasak olacaktır .
Kasr-ı Şirin Barış Antlaşmasıyla, Osmanlılar ile Safevîler arasında Revân ve Azerbaycan İranda kalırken, Bağdat, Musul, Şehrizor, Van ve Diyarbakır kesin olarak Türkiyeye bırakılmıştır. Devam eden süreçte, İran ile Türkiye arasında çıkan hudut anlaşmazlıkları hep Kasr-ı Şirin Barış Antlaşması şartlarına göre kararlaştırılmıştır . Barış Antlaşması ile artık Türkiye ile İran arasında on altı yıldır (1623-1639) süren İran savaşları sona ermiş olmaktaydı.
Kasr-ı Şîrin Barış Antlaşması Şah I. Safî tarafından derhal tasdik edilerek, İran elçisi Muhammed Kulu Hanla İstanbula gönderilmiştir. Padişah IV. Muradda Ocak 1640da antlaşma metinini tasdik etmiştir. Kasr-ı Şirin Antlaşması ile belirlenen Türkiye–İran hududu bugün hâla devam eden hudutlarımızdır. Bu antlaşma ile belirlenen hududun Türkiye Irakı, İranda Erivanı (Revân) kaybettiği için, yalnız Doğu Anadolu ile İran arasındaki kısmı kalmıştır. Kasr-ı Şirinde imzalanan barış antlaşmasından sonra, uzun yıllar devam eden Osmanlı-İran savaşlarına son verilmekteydi .

Sonuç:

Osmanlı Devletinin 16. ve 17. yüzyıllarda İran politikası, Türk tarihinde önemli bir yer tutan devri kapsamaktadır. Bu çalışma ile adı geçen yüzyıllarda Osmanlı Devleti ile İranda hüküm süren Safevî Devleti arasında cereyan eden çok zorlu bir mücadele dönemi ortaya konulmuştur. Çoğu zaman iki devlet arasındaki ilişkilerin belirleyici tarafı Osmanlılar olmuştur. Siyâsî antlaşmalarda genellikle Osmanlı padişahlarının ve vezirlerinin öne sürdüğü şartları, Safevîler kabul etmek durumunda kalmışlardır.
Osmanlılar ile Safevîlerin özellikle Doğu Anadolu, Azerbaycan, Gürcistan, Kuzey Irak, Bağdat havalisi ve Musul üzerinde kıyasıya bir hâkimiyet ve nüfuz mücadelesi verdiklerini görmekteyiz. Osmanlı Devleti, Sultan Selimden itibaren Hazar Denizi ile Karadeniz arasındaki Kafkasya bölgesine, merkezi Tebriz olan Azerbaycan coğrafyasına ve Hint Okyanusuna açılan Basra Körfezine hükmetmek arzusundaydı. Bu amaçla Doğu Anadolu, Irak-ı Acem ve Irak-ı Arap fethedilmiş, İranda Şah İsmail liderliğinde ortaya çıkan Safevî Devletini Çaldıran Zaferinden sonra da yok etme mücadelesi sürdürülmüştür.
Ancak, Safevî Devletini kuran Şah İsmail ve Anadolu Türkmenleri, Türk Devlet Geleneğine göre teşkilatlanmış askerî kuvvetleri ile Osmanlı Devletine karşı amansız ve kararlı bir tavırla karşı durmuşlardır. Safevî askeri kuvvetleri Türkmen süvari birliklerinden oluşmaktaydı. Kendilerini Akkoyunlu Türkmen Devletinin varisi kabul eden Safevî şahları, Azerbaycan ve Doğu Anadolunun kendi yurtları olduğunu iddia ediyorlardı. Doğuda Safevîlerin olumsuz tavırları ve düşmanlıkları sebebiyle, Osmanlıların güçlü ordularla Avrupa cephesindeki fetihleri ciddî olarak engellenmiştir.
Kanuni devrinde Osmanlı kuvvetleri, İran üzerine üç büyük sefer yapmak zorunda kalmışlardı. Bunlar, Irakeyn Seferi (1533-1535), Tebriz Seferi (1548-1549) ve Nahçıvan Seferidir (1553-1554). Osmanlı Devleti ile Safevî Devleti 1555de imzalanan Amasya Barış Antlaşması ile aralarında sürekli devam eden savaşlar dönemine son vermişlerdi. Amasya Barış Antlaşmasıyla Bağdat, Kerkük, Musul, Basra, Erzurum, Doğu Anadolu ve Azerbaycanın büyük bir kısmı Osmanlı hâkimiyetine geçmiştir.
Safevî Şah Tahmasb, Kanuni Süleymanın karşısına Osmanlı Ordusunun büyüklüğü ve üstün askerî teknik güce sahip olmasından dolayı, bir türlü çıkıp karşılıklı meydan savaşına girmemiştir. Şah Tahmasb (1524-1576) ve daha sonra Şah I. Abbas (1587-1629) gayet akıllı bir siyasetle askerî birliklerini büyük Osmanlı kuvvetleri karşısında sürekli kaçarak meydan savaşı vermeksizin korumayı başarmışlardır. Kanuni devrinde, Osmanlı kuvvetleri bazen iki yıla varan seferleri süresince Safevî topraklarını bir uçtan bir uca dolaşmışlardır. Büyük masraflara ve zaman kaybına yol açan İran seferleri, Osmanlı Ordusunu olumsuz yönde etkileyerek bıkkınlık, yılgınlık ve çaresizlik içinde zayiatlara uğratmıştır.
Şah Tahmasb ile başlayıp 16. ve 17. yüzyıllar boyunca Osmanlı Devletine karşı yürütülen İran politikalarından biri de Doğu ve Güneydoğu Anadoluda akıl almaz insanlık dışı katliâmlara ve felâketlere sebebiyet vermeleridir. Şah I. Abbas çok zeki ve akıllı bir siyâsetle, Safevî Devletinin iç güvenliğini temin edip iktidarını kuvvetlendirip, Özbek kuvvetlerini de Horasan bölgesinden çıkardıktan sonra, daha güçlü bir yönetim sağlamıştır. Şah Abbas bir taraftan Sherley kardeşler aracılığıyla Osmanlı Devletine karşı Avrupa devletlerinin Kral ve İmparatorlarıyla ittifak kurmuş, onlarla sıkı bir diyalog içerisine girmiştir. Öte taraftan da Papalık ile anlaşarak kendi ülkesinde Hıristiyanlık inancına Kilise-Manastır vs. yapımına imkan sağlayarak onların katkılarını temine çalışmıştır.
Şah I. Abbas, kırk yılı aşkın iktidarı süresince Safevî Ordusunu Osmanlı Ordusu yapısı üzere, top ve tüfenk ile teknolojik donanıma ve modernizasyona kavuşturmuştur. Şah İsmailden bu tarafa devam eden süvari Türkmen birliklerinden oluşan Safevî Ordusu yerine Ermeni, Gürcü, Fars, Tat, Hıristiyan ve farklı inanç topluluklarından oluşan insanlarla, bir nevi devşirme yöntemiyle yepyeni bir ordu kurmuştur.
Safevî Devletinin merkezi Kazvine nakledildikten sonra, Safevî Devleti Türk-Türkmen geleneği ve teşkilatlanması yerine, Fars Kültürünün tesiriyle Sasânî-İranî bir yapı kazanmaya başlamıştır. Şah Abbas, siyâsî iktidarı ve hâkimiyeti uğruna, Osmanlı Devletine karşı Papalık ve Hıristiyan-Avrupa ile işbirliği yapmış ve İngiliz Sherely kardeşler desteğiyle ordusunu top vs. unsurlarla modernize edtmiştir.
Şah I. Abbas gücünü toparlayıp, Anadoluda ortaya çıkan Celâli isyanlarını fırsat bilerek, Safevîlerin Osmanlılar karşısında kaybettiği ve 1590da İstanbul Antlaşması ile Osmanlılara terk ettiği Revân, Tebriz, Şemahı, Tiflis, Çıldır, Kars, Karabağ ve Ereş gibi önemli merkez kalelerine, 1603 yılından itibaren ansızın saldırıya geçmiştir. Uzun süren savaşlar dolayısıyla hem İran cephesinde hem de Avusturya-Macaristan cephesinde yıpranmış olan Osmanlı kuvvetlerinin yılgınlığı, diğer taraftan çocuk yaşta Osmanlı tahtına oturmuş olan I. Ahmed (1603-1617), IV. Murad (1623-1640), aradaki iç kargaşa ve iktidar kavgaları dönemi de Şah Abbas’ın ekmeğine yağ sürmüştür.
1612 yılına gelindiğinde çok kanlı boğuşmalarla yıpranmış olan Osmanlı ve Safevî devletleri Nasuh Paşa (II. İstanbul) Barış Antlaşmasını Kanuni devri Amasya Barış Antlaşması üzere imzalamak durumunda kalmışlardır. Bu antlaşmayla artık Osmanlılar, Safevîler karşısında yaptırım uygulayamayacaklarını anlamış, 1590da İstanbul Antlaşmasıyla elde ettikleri Kafkas ve Azerbaycan topraklarının ve hâkimiyetinin büyük bir kısmını Safevîlere vermek zorunda kalarak, 1555’de imzalanan Amasya Barış Antlaşmasının hudutlarını kabullenmişlerdir. Fakat çok geçmeden Şah Abbas, taahhüt ettiği yıllık iki yüz yük ipek vergiyi 1612den sonra İstanbula göndermeyerek yeniden savaş sürecinin başlamasına sebep olmuştur. Ancak, Osmanlı kuvvetlerinin Erdebil yakınlarına kadar yaptıkları taarruz ve tahrip sonucu Şah Abbas, 1618de Serav Barış Antlaşmasını imzalamak zorunda kalmıştır. Bu antlaşmayla Osmanlı-Safevî hududu Amasya Barış Antlaşması şartlarına uygun olarak belirlenmiş ve Şah I. Abbas Osmanlı Devletine yıllık yüz yük ipek haraç (vergi) vermeyi kabul etmiştir.
IV. Murad, 1632den sonra devletin dizginlerini ele alarak, Şah Abbas zamanında işgal edilmiş bulunan şehirleri ve kaleleri fethetmek üzere harekete geçmiştir. 1638 yılında çıkmış olduğu Bağdat Seferi ile Bağdat’ı Osmanlı ülkelerine katmayı başarmıştır. Osmanlı Padişahı IV. Murad ile Safevî Şah I. Safi arasında 1639da imzalanan Kasr-ı Şirin Barış Antlaşmasıyla yaklaşık yüz kırk yıldır süren Osmanlı-Safevî siyâsî münasebetleri, askerî savaşları ve hâkimiyet mücadelesi son bulmuştur. Kasr-ı Şirin Antlaşmasıyla Irak-ı Arap olarak nitelenen Bağdat, Kerkük, Musul ve Van bölgeleri, başta olmak üzere Basra Körfezine kadar olan topraklar Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Kafkaslar bölgesi, Gürcistan, Tebriz, Revân, Şirvânşahlar toprakları Safevîlere bırakılmıştır.
Erzurumdan ötede bulunan Kars, Tiflis, Çıldır, Nahçıvan, Sarıkamış, Iğdır, Ardahan, Bâyezıd ve Çaldıran gibi şehir ve kaleler Osmanlılara kalmıştı. Diğer bir ifade ile Kafkasya Bölgesi, Kasr-ı Şirin Antlaşmasıyla Osmanlı-Safevî devletleri arasında paylaşılmıştır. Bu durum 17. yüzyıl boyunca devam etmiştir. Daha sonraki süreçte Irak Bölgesi Osmanlıların, Gürcistan ve Kuzey Azerbaycan İranlıların hâkimiyetinden çıkarılmıştır. Günümüzde Türkiye-İran sınırları Kasr-ı Şirin Antlaşmasıyla tespit edilmiş olan statüsünü genel olarak koruya gelmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti ve İran Devleti arasındaki münasebetlerin sağlıklı bir dayanışma ve karşılıklı dostluk ilişkileri içerisinde yürütülebilmesi için tarih araştırmacılarına, siyaset bilimcilere ve devlet yöneticilerine büyük görevler düşmektedir. Tarihî bakımdan İran Devleti ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki dostluk ve iyi münasebetleri sürdürebilmek ve İran ile yapılmış olan siyâsî barış antlaşmalarını ve geçmişte yaşanan olayları bilmek, daha sağlıklı ilişkiler kurmamıza yardımcı olacaktır.

KAYNAKÇA:

Abdul-Aziz, Karaçelebi zâde, Süleymannâme, Süleymaniye Ktb., Hacı Mahmut Kitaplığı, Nr. 4823, (Bulak Matbaası-Mısır), İstanbul, 1248 h.
, Târih-i Ravzâtul-Ebrâr, Süleymaniye Ktb, Hüsrev Paşa Kitaplığı, Nr. 397, (Bulak Matbaası-Mısır), İstanbul, 1238 h.
Ağaoğlu, Ahmet, İran ve İnkılâbı, Bayezid Ktb., Genel Kitaplığı, Nr. 37951, Ankara, 1941.
Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, I-IV, (devam ediyor), Fey Vakfı, İstanbul, 1990-1993.
Aksun, Ziya Nur, Osmanlı Tarihi, Ötüken Neşriyat, I-VI, İstanbul, 1994.
Altundağ, Şinasi, Selim I, İ.A., XI, M.E.B., İstanbul, 1966, (ss. 423-434).
Asrar, N. Ahmet, Kanuni Sultan Süleyman Ve İslâm Alemi, Hilal Yayınları, 2. Baskı, İstanbul,?.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi: a) Ali Emiri Tasnifi: Nr.131, 329, 330, 335.
b) İbnül-Emin, Hariciyye Tasnifi: Nr.18.
c) Name-i Hümâyûn Defteri: Nr. 7, s. 4-6.
d) Mühimme Defteri: M.D. I, Sıra Nr. 172 M.D. VII, Sıra Nr.185 M.D. XXXII, Sıra Nr. 84, 119,
175, 195, 293, 420, 424, 425, 426, 546, 665 M.D. XXXV, Sıra Nr. 727 M.D. XXIX, Sıra Nr. 524,
580 M.D. XLIV, Sıra Nr. 123 M.D. XLVII, Sıra Nr. 360.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın nr. 5, Ankara, 1992.
Barthold, W., İslâm Medeniyeti Tarihi, (Terc. M. Fuat Köprülü), D.İ.B.Y., 5. Baskı, Ankara, 1977.
Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, (Terc. N.Çağatay), T.T.K. Basımevi, Ankara, 1992.
De Busbecg, G., Türk Mektupları (1552-1592) Kanuni Devrinde Bir Sefirin Hatırâtı, (Terc. Hüseyin Cahid Yalçın), İstiklâl Matbaası, Ankara, 1953.
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, I-XV, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989.
Celâl-zâde, Mustafa, Selim-nâme, (Haz. A. Uğur-M. Çuhadar), 1. Baskı, K.B. Yayınları, Ankara, 1990.
, Tabakâtu’l-Memâlik fi Derecâti’l-Mesâlik, Süleymaniye Ktb., Fatih Kitaplığı, Nr. 4423, (Türkçe Yazma), İstanbul, ?.
Çelebi, Haydar, Haydar Çelebi Ruznâmesi, (Haz. Yavuz Senemoğlu), Tercüman Yayınları, İstanbul,?.
Danışman, Zuhuri, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, I-XIV, Yeni Matbaa, İstanbul, 1965.
Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1948.
Diyânet, Ali Ekber, İlk İran-Osmanlı Anlaşması (1555 Amasya Musalahası), İ.Ü.E.F. Basımevi, İstanbul,1971.
Downey, Fairfax, Kanuni Sultan Süleyman, (Çev.Enis Behiç Koryurek), K.B Yayınları, İstanbul, 1975.
Emecen, Feridun, Kanuni Süleyman Devri, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, .X, Zafer Matbaası, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989, (ss. 313-382).
Erendil, Muzaffer, Tarihte Türk-İran İlişkileri, Genel Kurmay Basımevi, Ankara, 1976.
Feridun Ahmed Bey, Münşeatus-Selâtin, I-II, 2.Baskı, İstanbul, 1274-1275 h.
Fırat, Mehmet Şerif, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, 5.Baskı, T.K.A.E. Yayınları, Ankara, 1983.
Gelibolu Mustafa Âlî, Kitâbut-Tarih-i Künhul-Ahbâr, nr. 920, (Türkçe Yazma), Raşid Efendi Ktb., Kayseri, 1083 h.
Gökbilgin, M.Tayyib, Arz ve Raporlarına Göre İbrahim Paşanın Irakeyn Seferindeki İlk Tedbirleri ve Fütühâtı, Belleten, XXI, T.T.K. S. 83, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1957, (ss. 449-483).
, İbrahim Paşa, İ.A.,.V/2., İstanbul, 1968, (ss. 908-915).
, Süleyman I, İ.A., XI., İstanbul, 1970, (ss. 99-155).
Gölpınarlı, Abdulbaki, Kızılbaş, İ.A.,VI, İstanbul, 1977, (ss. 789-795).
Göyünç, Nejat, Kanuni Devri Başlarında Güney-Doğu Anadolu, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1975.
Grammont, Jean-Louis Becque-, Osmanlı İmparatorluğu Doruğu Olaylar (1512-1606), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Server Tanilli), I, 1. Baskı, Say Yayınları, İstanbul, 1992, (ss. 171-194).
Güngör, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997.
Hammer, J. Pustgall, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, (Terc. M. Atâ), I-X, Selanik Matbaası, İstanbul, 1330 h.
Hezarfen Hüseyin b. Cafer, Tenkihut-Tevârih-i Mülûk, Süleymaniye Ktb., Esat Efendi Kitaplığı, (Türkçe Yazma), Nr. 2239, İstanbul, 1083 h.
Hınz, Walther, XV. Yüzyılda İranın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi (Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd), (Çev. Tevfik Bıyıkoğlu), T.T.K. Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 1992.
Hilmi, M., Kanuni Sultan Süleymanın Bağdad Seferi, Askeri Basımevi, İstanbul, 1932.
Hoca Saadeddin Efendi, Tâcüt-Tevârih, İstanbul, 1280 h.
, Tâcüt-Tevârih, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bak. Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1992.
İlgürel, Mücteba, I Ahmed, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, X, Çağ Yay., İstanbul, 1989.
, III. Murad D.G.B.İ.T, X, (ss. 393-401).
, IV. Murad, D. G.B.İ.T.,X, (ss. 449-488).
İslam Ansiklopedisi, I-XIII, M.E.B., İstanbul, 1940-1986.
İslam Ansiklopedisi, I-XXX, (devam ediyor), T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1988-2007.
Kanuni Sultan Süleyman Devri Muhaberâtı, T.S.M.K., Revân Kısmı, Nr.1956, İstanbul, 1275 h.
Kevserâni, Vecih, El-Fakih Ves-Sultân, (Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi), (Çev. Muhlis Canyürek), Denge Yayınları, İstanbul, 1992.
KILIÇ, Remzi, Kanuni Devri Osmanlı-İran Münâsebetleri (1520-1566), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2006.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), T.T.K. Basımevi, Ankara, 1993.
Koçu, Ekrem Reşad, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar, Türkiye Matbaası, İstanbul, 1934.
Konukçu, Enver, Selçuklulardan Cumhuriyet e Erzurum, Y.Ö.K. Matbaası, Ankara, 1992.
Kramers, J.H., İran, İ.A., V/2, İstanbul, 1968, (ss. 1013-1053).
Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri (1578-1612), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 1993.
De Lamartine, Cihan Hakimiyeti, (Türkiye Tarihi), (Haz. M.R.Uzmen), Tercüman Yayınları, İstanbul, ?.
Mantran, Robert, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I-II, (Çev. Server Tanilli), Cem Yayınevi, İstanbul, 1995.
Matrakçı Nâsuh es-Silâhi, Beyan-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, (Nşr. H.Gazi Yurdaydın), T.T.K. Basımevi, Ankara, 1976.
Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuât(Osmanlı Tarihi), (Haz. Neşet Çağatay), I-II, T.T.K. Basımevi, 3. Baskı, Ankara, 1992.
Müneccimbaşı, Ahmed b.Lütfullah, Sahaiful-Ahbâr fi Vekây-i ül-Asâr, (Terc. Nedim Ahmed), I-III, Süleymaniye Ktb., Hacı Mahmud Kitaplığı, Nr. 4741, İstanbul, 1285 h.
, Sahâiful-Ahbâr fi Vekây-iül-Asar, (Müneccimbaşı Tarihi) ,(Terc. İsmail Erünsal), I-III, İstanbul,?.
Münşeat Mecmuası, Süleymaniye Ktb.,Esad Efendi Kitaplığı, Nr. 3345, İstanbul, 996 h.
Nişancı Mehmed Paşa, Tarih-i Nişancı Mehmed, Süleymaniye Ktb., İzmirli İsmail Hakkı Kitaplığı, Nr. 2375, İstanbul, 1290 h.
Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, I-XIV., Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1977.
, Kanuni Sultan Süleyman, Kültür Bak. Yayınları, Ankara, 1989.
Peçevî İbrahim Efendi, Tarihi Peçevî, I-II, Amire Matbaası, İstanbul, 1281 h.
, Tarihi Peçevî, I-II, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1980.
, Peçevî Tarihi, (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), I-II, Kültür Bak Yayınları, Mersin,1992.
Rasim, Ahmed, Resimli Haritalı Osmanlı Tarihi, I-II, Şems Matbaası, 1. Baskı, İstanbul, 1326-1328 h.
Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, 3. Baskı, M.E.B., İstanbul, 1983.
Sâbityan, Zeki, Devre-i Safevîyye, (İsnâd ve Nâmehây-ı Tarihi), Tahran, 1964.
Salis, Renzo Sertoli, Muhteşem Süleyman, (Çev. Şerafettin Turan), Ank. Üni. Basımevi, Ankara, 1963.
Saray, Mehmet, Türk-İran Münâsebetlerinde Şiîliğin Rolü, T.K.A.E. Yayınları, Ankara, 1990.
__________, Türk-İran İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1999.
Sarı Abdullah Efendi, Düstûrul-İnşâ, Süleymaniye Ktb., Esad Efendi Kitaplığı, Nr. 3332, İstanbul, 1053 h.
, Münşeat-ı Fârisi, Süleymaniye Ktb., Esad Efendi Kitaplığı, Nr. 3332, İstanbul, 1053 h.
Solakzâde, Mehmed Hemdemi, Solakzâde Tarihi, (Haz. Vahid Çabuk), I-II, K. B. Yayınları, Ankara, 1989.
Süheyli, Ahmed b. Hemdem, Tarih-i Şahi (veya) Tarihi Süheyli, (Türkçe Yazma, Müellif Hattı), Süleymaniye Ktb., Fatih Kitaplığı, Nr.4356, İstanbul.
Sümer, Faruk, Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1992.
, Selçuklular Devrinde Doğu Anadoluda Türk Beylikleri, T.T.K. Basımevi, Ankara 1990.
Sümer, Abbas I, İ.A., I, T.D.V, İstanbul, 1988, (ss. 17-19).
Şeref, Abdurrahman, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, I-II, 2.Baskı, Karâbet Basımevi, İstanbul, 1315 h.
Tekindağ, M. Şehabettin, Fatihten III. Murada Kadar Osmanlı Tarihi (1451-1574), İst. Üni. Edeb. Fak., Ders Notları, İstanbul, 1977.
___________, Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selimin İran seferi”, T.D., XVII, S. 22, İstanbul, 1968, (ss. 49-78).
Tevfik, Mehmed, Osmanlı Tarihi, Mekteb-i Harbiye Matbaası, İstanbul, 1328 h.
Togan, A.Zeki Velidî, XVI. Asırdan Günümüze Kadar Müstemleke Devrinde Asya Tarihi, Bayezid Ktb., Nr.133905, İstanbul, 1965-1966.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi: T.S.M.A.,Ev. Nr. 1999, 2063, 3192, 4970, 5441, 5860, 5905, 6364/2, 6368/1, 6401, 8968, 9300/11, 9506, 11969, 12077.
Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, M.E.B., İstanbul, 1968-1984.
Türkiye Dışındaki Türkler Bibliyografyası, I-II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1992.
Uğur, Ahmet, İbn-i Kemal, Kültür Bak. Yayınları, İzmir, 1987.
Uğur, Ahmet, Yavuz Sultan Selim, Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1.Baskı, Kayseri,1989.
Unat, Faik Reşit, Hicrî Tarihleri Miladî Tarihe Çevirme Kılavuzu, 6. Baskı, T.T.K. Bas., Ankara, 1988.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, I-VIII, 5. Baskı, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1988.
Yazıcı, Tahsin, Safevîler, İslâm Ansiklopedisi, X., İstanbul, 1966, (ss. 53-59).
, Şah İsmail, İ.A., XI., İstanbul, 1970, (ss. 275-279).
Yücel, Yaşar, Muhteşem Türk Kanuni ile 46 Yıl, T.T.K. Basımevi, 2. Baskı, Ankara, 1991.